Referat bajardi: Tekshirdi: Reja adabiyotlar 622452 ta videodars 982 ta audiokitob 2205 ta

Qon aylanish sistemasi
Sutemizuvchilarning yuragida arterial konus va venoz sinuslari
reduksiyalangan. O’ng va chap bo’lmasi ikkiga ajralgan. Kichik qon aylanish
doirasi, o’ng yurak qorinchasidan chiqib, yelka tomonga qayriladigan
hamdao’ng va chap o’pkaga boradigan ikkita qon tomirlariga bo’linuvchi o’pka
arteriyasidan boshlanadi. O’pkadan keluvchi o’pka venalari esa kislorodga boy
qonni chap yurak bo’lmasiga quyadi. Katta qon aylanish doirasining
arteriyalari. Aorta yurak qorinchasidan yo’g’on qon tomir ko’rinishida
chiqadida, aortaning chap yoyi yonida chapga buriladi. So’ng umurtqa
pog’onasining ventral tomoniga joylashib orqa aortaga aylanadi. Orqa aorta
o’zidan ichki organlarga qon tomirlarini chiqarib, umurtqa pog’onasi bo’ylab
dum tomonga qarab ingichkalashib boradi va chanoq Kamari oldida ikkita
yonbosh arteriyasiga bo’linadi. Bu arteriyalar son arteriyalari deb nomlanib,
orqa oyoqlarda tarmoqlanadi. Aorta yoyidan chiqadigan 1- qon tomir nomsiz
arteriya deb ataladi. Odatda bu arteriya aorta yoyidan chiqishi bilan 3 ga: o’ng
o’mrov osti arteriyasi, o’ng uyqu arteriysi va chap uyqu arteriyasiga
shoxlanadi. O’ng o’mrov osti arteriyasi oldingi o’ng oyoqqa borsa, uyqu
arteriyalari esa boshga boradi, boshqa ularning har qaysisi 2 tarmoqqa: ichki
uyqu arteriyasi bilan tashqi uyqu arteriyasiga bo’linadi. Aorta yoyidan, nomsiz
arteriya asosiga yaqin yerdan chap o’mrov osti arteriyasi mustaqil chiqib,
oldingi chap oyyoqqa boradi. Aorta ko’krak bo’limidan o’ta turib ichak
arteriyasi, oldingi ichaktutqich arteriyasi, jinsiy organlar va buyrakka
boradigan arteriyalar keying ichak tutqich arteriyasini hosil qiladi. Chanoq
kamariga yetgach, ikkita umumiy yonbosh arteriyasi chiqib, dumni qon bilan
ta’minlovchi ingichka dum arteriyasiga aylanadi.

---

Sut emizuvchilarning buyragi chanoqda joylashgan. Buyrak tashqi- po’stloq va
ichki- yo’l-yo’l yumshoq qatlamdan iborat. Qon atomirli tugunchalarda filtirlanish
jarayoni kechib, siydik yo’li kanalchalariga birlamchi siydik deb ataluvchi qon
plazmasi o’tadi. Buyrak kanalchalari egiklik hosil bo’ladi. Bu yerda birlamchi
siydik reabsorbsiyalanadi. Buyrakning yumshoq qismida to’g’ri to’plovchi
kanalchalar bo’lib, ular buyrak jomiga ochiluvchi siydik yo’llari chiqadi. Ayirish
funksiyasini qisman ter bezlari ham bajaradi. Ular orqali tuz va siydik eritmalari
chiariladi. Bu yo’l bilan azot almashinuvi mahsulotlarining 3% dan ko’prog’i
chiqariladi.
•
Erkaklarining jinsiy organlari- oval shaklidagi urug’donlar. Ko’pchilik turlarida ular
avval tana bo’shlig’ida joylashib, jinsiy balog’atga yeta borishi bilan chot kanali
orqali tana bo’shlig’iga birikkan yorg’oqqa chiqadi. Urug’donga uning o’qi bo’ylab
cho’zilgan donador tanacha- urug’don o’sig’I qo’shiladi. Bu o’siqdan volf kanaliga
gomologik bo’lgan juft urug’ yo’li chiqib, siydik chiqarish kanaliga qo’shiladi.
•
Sut emizuvchilarning juft tuxumdoni tana bo’shlig’ida joylashib,ichak tutqichi
yordamida qorin bo’shlig’ining orqa devoriga yopishgan bo’adi. Myuller kanaliga
gomolog bo’lgan juft tuxum yo’li oldingi uchi bilan tuxumdonga yaqin joyda
ochiladi. Bu yerda tuxum yo;li keng voronka hosil qiladi. Tuxum yo;lining yuqorigi
burilma qismi fallopiyev nayi deyiladi. Keyin kengaygan bachadon qismi, ko’p
hayvonlarda toq keng vlafalishega ochiladi. Shu yerda yana siydik chiqarish kanali
ham qo’shiladi.
Ayirish va Jinsiy sistemasi
8-RASM. SUT EMIZUVCHILAR EMBRIONI RIVOJLANISHI
12-rasm. Ayirish va jinsiy sistemasi

---

9-rasm. Sut emizuvchilar Ayirish va jinsiy sistemasi
Embrion rivojlanishi davrida bachadonda faqat sut emizuvchilarga xos bo’lgan
bola o’rni, ya’ni yo’ldosh hosil bo’ladi. Yo’ldoshda g’ovak hosila- xorion
shakllanadi. Xorion bachadon epiteliy to’qimasining g’ovak qismi bilan
tutashuvchi tuklar- vorsinkalar hosil qiladi. Shu yerda bola va ona
organizmining qon tomirlari chirmashadi. Shunday qilib embrion bilan ona
organizmining qon aylanish sistemasi bog’lanadi. Natijada embrion tanasida
gazlar almashinuvi, oziqlanish va almashinuv mahsulotlarining chiqarilishi
ta’minlanadi. Yo’ldosh juda oddiy bo’lsada, xaltali hayvonlardan boshlanadi.
Ularning xorionida vorsinkalar bo’lmaydi, xuddi tuxum qo’yuvchilar singari,
bachadon va sariqdon qon tomirlari orasida bog’lanish bor. Xorion hamma
vaqt bachadon devorlari bilan bog’liq bo’lgan vorsinkalar hosil qiladi. Ular uch
xil: di uz(kitsimonlarda, tuyoqlilarda, yarim maymunlarda).
bo’lakchali(aksariyat kavsh qaytaruvchilarda).diskoidal(hashorotxo’rlar,
kemiruvchilar, maymunlarda) plasenta farq qilinadi.

---

ffffffffffffffffffffffff
13-rasm. Embrion rivojlanishi
Sutemizuvchilarning bosh miyasi nisbatan kata hajmda bo’lishi va murakkab
rivojlanganligi bilan boshqa sinflardan farq qiladi oldingi miya yarim sharlari bosh
miyaning boshqa bo’limlarini ya’ni oraliq, o’rta va uzunchoq miyalarni butunlay
qoplab yaxshi rivojlangan miyacha tegib turadi. Miyacha ham uzunchoq miyani
qoplab turadi. Oliy darajada rivojlangan sutemizuvchilarning bosh miya yarim
sharlari va miyachasi po’stlog’i yuzasi ilon izi burmalari, ya’ni egatchalari taraqqiy
etganligi bilan murakkablashadi. Primatlar turkumi vakillarida egatchalar soni ko’p
bo’ladi. Egatchalar katta yarim sharlarning yuza hajmini kengaytiradi. Oraliq
miyaning hajmi nisbatan kichkina bo’lib uni oldingi miya yarimsharlari to’liq
qoplagani uchun yuqoridan ko’rinmaydi. Oraliq miyada unchalik kata bo’lmagan
epifiz va gipofiz bezlari bo’ladi. O’rta miyaning halmi ham unchalik kata emas.
O’rta miya to’rta do’nglikdan iborat .
NERV SISTEMASI
14-rasm. Sut emizuvchilar nerv sistemasi

---

Sut emizuvchilarning hidlash organlari juda yaxshi rivojlangan bo’lib, hayvon
hayotida muhim rol o’ynaydi. Bu organlar yordamida ular dushmanini payqaydi,
oziq topadi, bir-birini taniydi.eshitish organlari ichki o’rta va tashqi tashqi quloq
yo’li, quloq suprasi kiradi. Quloq suprasi eshitishni o’tkirlashtiradi. Quloq suprasi
ko’rshapalaklarda, o’rmon tuyoqlilarida va dasht itsimonlarida yaxshi ribojlangan.
Kitlarda aksariyat kurakoyoqlilarda, ko’rsichqonlarda bo’lmaydi. Ko’zning
rivojlanishi va ko’rish o’tkirligi albatta turmush tarziga bog’liq. Sut emizuvchilarda
faqat kiprikli muskullar ta’sirida ko’z gavhari shaklining o’zgarishi natijasida
akkomodatsiya ro’y beradi. Mayda kemiruvchilarda bu xususiyat yo’q. sut
emizuvchilarning rangni sezish xususiyati qushlarga nisbatan kuchsiz. Butun
spektrni faqat sharqiy yarim sharda yashovchi yuksak darajadagi maymunlar ko’ra
oladi. Sut emizuvchilar sezgi organlarining xarakterli xususiyati sezish tukchalari
(mo’ylovlari)-vibrissalari bo’lishidir.
Sezgi organlari
15-rasm. Tovushqonning sezgi organlari
3.SUT EMIZUVCHILAR SISTEMATIKASI
•
TIP: Xordalilar- Chordata
•
KENJA TIP: Umurtqalilar-Vertebrata yoki
•
Bosh skeletlilar: Craniata
•
KATTA SINF: To’rt oyoqlilar- Tetrapoda
•

---

1)Turkum:INSECTIVORA Xashorotxo’rlar
Erinaceidae Тipratikanlar
1. Hemiechinus auritus quloqdordor tipratikan
2. Hemiechinus hypomelas
Qora ignali tipratikan
Soricidae yerqazarlar
3. Suncus etruscus
Mitti oqtish
4. Crocidura suaveolens
Kichik oqtish sichqon
5. Diplomesodon pulchellum-Ola putorak
2)Turkum: CHIROPTERA- Qo’lqanotlilar
Rhinolophidae- Таqaburunlar
1. Rhinolophus bocharicus
Бухоро таqабуруни
2. Rhinolophus ferrumequinum
Катта таqaburun
3. Rhinolophus hipposideros
Kichik taqaburun
4. Tadarida teniotis
Keng quloqli taqaburun
Vespertilionidae - Silliq burunli ko’rshapalaklar
5. Myotis emarginatus uch rangli ko’rshapalak
SINF: Sut emizuvchilar-Mammalia

---

3)Turkum: RODENTIA Кemiruvchilar
Sciuridae-Olmaxonlar (тийнлар)
1. 
Sciurus vulgaris-Olmaxon
2. Spermophilopsis Leptodactylus
Ingichka barmoqli yumronqoziq
3. Spermophilus fulvus
Sariq yumronqoziq
4. Spermophilus pygmaeus 
-
Kichik yumronqoziq
5. Spermophilus Relictus
-
Relikt yumronqoziq
6. Marmota caudate-Qizil sug’ur
7. Marmota menzbieri-Ko’k sug’ur
4)Turkum: CARNIVORA-Yirtqichlar
Canidae- Itsimonlar
1. Canis aureus-Chiyabo’ri
2. Canis lupus -Bo’ri
3. Vulpes corsac-Qorsak
4. Vulpes vulpes-Qizil tulki
ssp. Karagan-Qaraganka-qaragan tulki
sp.ochroxantha-Turkiston tulkisu
5. Cuon alpinus-Qizil bo’ri
Ursidae –Ayiqlar
6. Ursus arctos-
Qo’ng’ir ayiq
ssp. Isabellinus-Tyanshon qo’ng’ir ayig’i
Mustelidae-Сусарлар
7. Martes foina-Tog’ susari
8.Mustela ermine-Oq latcha
9. Mustela eversmanni-sariq sassiq qo’zan
10. Мustela vison-Amerika norkasi
11. Vormela peregusna-Olaqo’zan
12. Mellivora capensis-Asalxo’r
13. Meles meles –Bo’rsiq
14. Lutra lutra -Qunduz

---

5)Turkum: ARTIODACTYLA-
Juft tuyoqlilar 
Suidae –To’ng’izlar
1.Sus scrofa-Yovvoyi cho’chqa
Cervidae-Bug’ular
2. Cervus elaphun-Bug’u
ssp. Bactrianus-Buxoro bug’usi
3. Capreolus capreolus-Yovvoyi bug’u
Bovidae -Quvushshoxlilar
4. Capra sibirica-Tog’ echkisi
5. Capra falconeriBurama shoxli ec\
6. Ovis vignei-Mu in yovvoyi
qo’yi
7. Ovis ammon-Arxar
ssp. Karelin-Tyanshan tog’ qo’yi
ssp. Severtzovi-Qizilqum yovvoyi qo’yi
8. Saiga tatarica-Sayg’oq
9. Gazella subgutturosa-Jayron qora quyruq

---

Sutemizuvchilar sinfi 4000 ga yaqin turlarni o`z ichiga oladi va dastlabki darrandalar
hamda haqiqiy darrandalar yoki tirik tug`uvchilar deb ataladigan ikki kenja sinfga
bo`linadi. Dastlabki darrandalar Prototheria kenja sinfiga bir teshiklilar Monotremata
turkumi kiradi. Ular sutemizuvchilar orasida eng soddasi hisoblanadi. Barcha bir
teshiklilar sariq moddaga boy bo`lgan tuxum qo`yish yo`li bilan ko`payadi; ichak va
siydik-tanosil teshiklari kloakaga ochiladi; sut so`rg`ichlari yo`q, sut bezlari maxsus
tarnovchaga ochiladi, bolalari shu yerga chiqqan sutni yalaydi; tana harorati nisbatan past,
25-260C o`rtasida o`zgarib turadi; yumshoq lablari va tishlari bo`lmaydi. Bir teshiklilar
turkumiga o`rdakburun, 2 ta tur yexidna va 3 ta tur proyexidna kiradi.
Bir teshiklilar faqat Avstraliya, Yangi Gvineya va Tasmaniyada tarqalgan.
O`rdakburunning gavdasi qalin va yumshoq jun bilan qoplangan. Tumshug`i serbar yassi
o`rdak tumshug`iga o`xshaydi. Voyaga yetgan o`rdakburunlarning jag`larida tishlari
bo`lmaydi. Barmoqlari orasida suzgich pardasi bor. Daryo qirg`oqlaridagi kovaklarda

---

yashaydi. Suvda yaxshi suzadi va suv hayvonlari bilan ovqatlanadi.
Yexidna tashqi ko’rinishidan tipratikanlarga o’xshab ketadi, tanasining
orqa va ikki yon tomoni uzun qillar—ignalar bilan qoplangan.
Avstraliyada tarqalgan. Proyexidna Yangi Gvineyada yashaydi, Yexidna
va proyexidna yerni kovlab, hasharotlarning hchinkasi bilan ovqatlanadi.