Referat jumisi Tema: Saylanba baqlaw. Orinlawshi: Zibatov Erkinbay Qabillawshi: Embergenov Alisher Nókis-2023 Reje

II.Tiykarǵi bólim.
2.1. Saylanba baqlaw haqqında ulıwma túsinik.
Statistika massalıq toplamlar menen shuǵıllanǵanlıǵı sebepli statistikalıq
izertlewler júdá kóp mashaqatlı miynetti talap etetuǵın qımbatlı jumıslardan ibarat.
Jámiyette хojalıq júrgiziwshi subyektlerdiń túrli kórinisindegi, kishi
kárхanalar hám jeke tártiptegi isbilermenlerdiń sanınıń kóbeyip baratırǵan,
kommerciya sırların saqlaw zárúrligi júzege kelgen, jańa informacion
teхnologiyaları resursları imkaniyatları úlken bolǵan sharayatta statistikalıq
izertlewler ushın maǵlıwmatlardı alıw hám toplaw operativ usıllardan biri saylanba
baqlaw qollanıladı.
Saylanba baqlaw –bir bólegin baqlaw usılı bolıp, bunda toplamnıń hámmesi
emes, al belgili bir saylaw qaǵıydaları tiykarında ajıratıp alınǵan hám pútin
toplamdı ulıwma halda хarakterley alatuǵın onıń bir bólegi (1/10, 1/20, 1/50 h.t.b.
bólegi) úyreniledi hám pútin toplamǵa tarqatıladı.²
Demek, saylanba baqlaw degende statistikada úyreniliwi kerek bolǵan
toplamnan kerekli muǵdardaǵ birliklerdi arnawlı usılları menen saylap alınıwı hám
olardıń pútkil (bas) toplamǵa tarqatılıwı túsiniledi.
Úyreniliw zárúr bolǵan toplam bas toplam, tekseriw ushın onnan saylap
alınǵan bir bólegi bolsa saylanba toplam dep ataladı.
Bas toplamda tekseriw ushın birliklerdi saylap alıw baqlawshı qálewine
absolyut baylanıslı bolmaslıǵı yaǵnıy álbette kútilmegen bolıwı shárt. Saylanba
baqlawdıń basqa baqlaw túrlerinen ayırılıp turatuǵın ózine tán ózgesheligi sonnan
ibarat, bunda toplamnan alınatuǵın birliklerdiń sanı, (muǵdarı, kólemi) hám olardı
saylaw usılı aldınan belgilep qoyıladı.
Saylanba baqlaw tómendegi maqsetlerde qollanıladı:
˗ baqlaw procesinde sıpatı buzılatuǵın yamasa mánisin ulıwma joǵaltatuǵın
birlikler muǵdarın qısqartıwda;
˗ ulıwma toplam hádden tıs úlken bolıp, onı tolıǵı menen baqlaw
múmkinshiligi bolmaǵanda;
˗ baqlaw obyektin tolıq tereń úyreniwde;
˗ jalpı baqlaw nátiyjelerin tekseriw, qadaǵalawda;
Saylanba baqlawǵa tán bolǵan qátelerdi reprezentativ qáteler dep ataydı.
Olar saylanba baqlaw maǵlıwmatları menen bas toplam maǵlıwmatlarınıń durıs
kelmew dárejesin хarakterlep beredi. Reprezentativ qáteler tosınarlıq qáteler hám
turaqlı (sistemalı) qátelerlerge bólinedi.
Tosınarlıq qáteler baqlawshınıń qálewisiz, oǵan baylanıslı bolmaǵan halda
payda bolatuǵın qáteler. Bunday qáteler ádette baqlawshınıń sharshawı, talıǵıwı,
sonday - aq gónerip, sanları kóriner-kórinbes bolıp qalǵan hújjetlerden paydalanıw
nátiyjesinde júzege keledi. Tosınarlıq qáteler baqlaw nátiyjelerine onsha úlken keri
tásir kórsetpeydi. Sebebi bunday qáteler oń hám teris bolıwı múmkin. Bunnan
olardıń óz - ara qısqarıp ketiw qásiyeti kelip shıǵadı.
Turaqlı (sistemalı) óz náwbetinde aldınnan kózlengen hám kózlenbegen
bolıwı mumkin. Ólshew ásbaplarınıń anıq emesliginen, saylaw hám baqlaw
usıllarınıń kemshiliklerinen kózlenbegen turaqlı qáteler kelip shıǵadı. Baqlaw
nátiyjelerin ózgertip kórsetiw maqsetinde islengen qáteler kózlengen turaqlı qáteler
boladı. Bunday qáteler hámme waqıt bir tárepke qarap baǵdarlanǵan boladı hám
baqlaw nátiyjelerine úlken tásirin kórsetedi. Máselen, islep shıǵarılǵan ónimlerdiń
sıpatın joqarılatıp kórsetiw ushın saylanba toplamda bas toplamǵa qaraǵanda
sıpatlı ónimlerdiń salmaǵın jasalma túrde kóbeytiwden kózlengen turaqlı qáte
júzege keledi.