Reja: Abu Ali ibn Sinoning hayoti va

IBN SINO ISHLATGAN DORI - DARMONLAR

Ibn Sino o‘zining tibga oid asarlarida, xususan "Tib qonunlari" kitobida o ‘sim liklar, hayvonlar va m inerallardan olinadigan juda ko‘p dorilarni bayon etgan. "Q onun"ning ikkinchi va beshinchi kitoblari dorivor moddalarga bag'ishlangan. Hammasi bo‘lib olim 810 xil sodda (yakka) va 275 xil m urakkab dorilarni ko'rsatgan. Bunda u juda ko‘p m urakkab dorilaming 2—3 va undan ham ortiq nusxalarini keltirgan. Bundan tashqari Ibn Sino 65 xil yurak kasalligida ishlatiladigan dorilarni bayon etgan. Shularning ham m asini hisobga olsak, Ibn Sino ishlatgan m urakkab dorilarning soni 400 dan oshadi. Ibn Sino dorilarning xossalari haqida so‘zlab, birinchi galda, ularning issiqlik, sovuqlik, quruqlik va h o ‘llik xususiyatlarini ko‘rsatadi. Bu xususiyatlarni u mizoj, deb ataydi. Dem ak, Ibn Sinoning

tushunchasiga ko‘ra dori m oddalarning asosiy xususiyatlari ularning mizojlaridir. Ibn Sinoning ko‘rsatishicha dorilar um um iy va xususiy ta ’sir quw atiga ega bo'ladilar. U m um iy ta ’sir quvvati qizdirish, sovutish, h o ‘llash va quritish sifatida nam oyon b o ia d i. Xususiy ta ’sir quvvati ayrim kasallik holatiga ta ’sir qilishdir. D orilarda yana uvishtiruvchi, jaro h atlarn i bitiruvchi, tortuvchi, to ‘sqinliklarni ochuvchi, ichni suruvchi, siydikni yo‘naltiruvchi, qonni yurishtiruvchi xususiyatlar ham mavjud, deb yozgan. Ibn Sino zam onasida dorilar asosan o ‘sim liklardan, m a danlardan va hayvonlar a’zolaridan olingan. Sun’iy m oddalar b o ‘lmagan. Ibn Sinoning o ‘zi ham asosan shu uch m anbalarni ko'rsatgan. U o ‘sim liklardan olinadigan dorilarga ko‘proq ahamiyat bergan. U larni qay vaqtda yig‘ish, saqlash, ishlatish usullarini ju d a batafsil bayon etgan. Bu um um iy m a’lum otlardan so1 ng Ibn Sino oddiy va murakkab dorilar ustida alohida to ‘xtaladi. , Ibn Sino oddiy dorilarni, ularning ta ’siri va xossasiga qarab, 64 xuga bo'lgan. Shular orasida erituvchi, tozalovchi, yetishtiruvchi, ovqatni hazm qildiruvchi, burishtiruvchi, xiltlarni quyiltiruvchi, suyultiruvchi, shim diruvchi, uvishtiruvchi, ichni suruvchi, va h.k. dorilarni ko‘rsatgan. T u rli k asa llik lard a ish la tila d ig a n o d d iy d o rila rd a n Ibn S ino quyidagilarni ko‘rsatgan: shish va toshm alarda ishlatiladigan 42 xil dori, bo‘g‘im kasalliklarida ishlatiladigan 23 xil dori, bosh va miya kasalliklarida ishlatiladigan 60 xil dori, ko‘z kasalliklarida ishlatiladigan 45 xil dori, nafas yo‘llari va ko‘krak qafasidagi a’zolar kasalliklarida ishlatiladigan 35 xil dori; oziqlanish a’zolari (m e’da-ichaklar) kasalliklarida ishlatiladigan 46 xil dori, chiqarish a ’zolari kasalliklarida ishlatiladigan 88 xil dori. Shulardan taxm inan yarmisi (36 tasi) ayollar va erkaklar jinsiy a’zolari kasalliklarida ishlatilar ekan. Isitm alarda ishlatiladigan 18 xil dorini ko‘rsatgan. Olim kosmetikada ishlatiladigan moddalarga ham to ‘xtalib o ‘tgan. Shundaylardan 60 xilini ko‘rsatgan.Ibn Sino har bir dorini bayon qilishda dastlab u qanday dori ekanligi (tuzilishi, shakli) qayerdan olinishini ko‘rsatib o ‘tadi. So‘ng h ar bir dorining mizoji, xossalari, ta ’siri va nihoyat uning qanday kasallikda ishlatilishini ko'rsatadi. Ibn Sino "Tib qonunlari"ning butun bir kitobini (ikkinchi kitob) oddiy (yakka) dorilarga bag‘ishlagan bo‘lsa ham , am alda u ko‘proq m urakkab dorilardan foydalangan. Olim m urakkab dori ishlatishning afzalligini so‘zlab, bunday, deb yozgan: "Ba’zan biz biror kasallik uchun oddiy dori topolm aym iz. K o'pincha hatto m urakkab dori ham bem orni davolashda uning kasaliga biz istagan darajada ta ’sir qilolmaydi. Bunda buz mazkurdoriga uning kuchini oshiruvchi modda qo‘shishga majbur bo‘lamiz. Ba’zan esa biz tanlagan dori kasallikga yaxshi ta ’sir etadi, am m o boshqa tom ondan bem orga zarar yetkazadi. Bunda biz m azkur dorining zararli tom onini qirqadigan m odda qo‘shishimiz lozim bo‘ladi. Boshqa bir holda dori kasallikga yaxshi ta ’sir qiladi, lekin u juda achchiq yoki hidi badbo‘y bo'ladi. B em or uni icha olm aydi, k o ‘ngli aynib, qayt qilib yuboradi. Bunday holda biz dorining achchiq ta ’mini va badbo‘y hidini yo‘qotadigan m odda qo'shishim iz kerak. Shuning uchun biz ko'proq m urakkab dorilar ishlatamiz". Ibn Sinoning yozishicha murakkab dori shu doriga kirgan moddalaming oddiy yig‘indisi emas, balki u yangi sifatdir. Ibn Sino ishlatgan va tavsia etgan dorilarning ko‘pi har xil kasalliklarni davolashda albatta n af keltirgan. U larning b a’zilari hozirgi zam on am aliy tibbiyotida ham is h la tila d i. M asalan , Ib n S in o ish la tg a n 497 d o riv o r o ‘sim lik m oddalarining 165 tasidan hozir ham foydalaniladi. Shulardan 110 tasi hozirgi zam on farm akopeyasiga kiritilgan. Shu bilan birga u b a ’zi kasalliklarni davolashda hayvonlarning tezagi. sivdigi. auloqning chirki, so‘lak, tupuq kabi chiqindilarni dori sifatida tavsiya etgan. Shunday tavsiyalar qadimgi M isr hakim larining asarlarida ham uchraydi. Qadimgi M isr hakim laridan birining tuzgan retseptida achigan sut, hayvon tezagi, m aydalangan (hovonchada yanchilgan) suyak, tuyoq kabilar b o ‘lgan. Ibn Sino ham o ‘z asarlarining b a ’zilarida shunday tavsiyalar bergan. U ning yozishicha eshakning sivdigi moxov kasalligini davolar em ish. Cjio‘(^an in g ^iy d ig L g sa, buyrakdagj va-sivdik gnprh^jH apj toshni eritib yuborarm ish. Ibn Sinoning tibbiyot, uning mohiyati va vazifalari haqidagi fikr-m ulohazalari, shuningdek, tavsiya etgan dori-darm onlari o ‘z vaqtida to ‘g ‘ri va foydali
bo'lgan. U lar ko‘p asrlar davom ida tabiblar uchun, haqiqatan "qonun" b o ‘lib xizmat qildilar.


01.03.2022

Sirojiddinova Sevinch