Reja: Aruzning asosiy birliklari

Rukn va bahr tushunchalari haqida umumiy ma’lumot

Reja:
1. Rukn va uning tuzilishi.
2. Bahrlarning tuzilishi va turlari.

Baytdagi hijolarning qisqa yoki cho'ziqligini o'zlashtirganimizdan so'ng rukn va bahr haqida tushuncha hosil qilib olishimiz kerak. Buning uchun avval bir baytni cho'ziq va qisqa hijolarga ajratib chiqamiz:

Latofatda yuzung ham gul emish, ham gulsiton ermish,
Halovatda labing ham jon-u, ham oromijon ermish.
(«Badoye ul-vasat», 264-g‘azal)

La

to

fat

da

Yu

zung

ham

gul

e

mish

ham

gul

si

ton

er

mish

V

- —

- —

- —

V

- —

- —

- —

V

- —

- —

- —

V

- —

- —

- —

Ha

lo

vat

da

La

bing

ham

jo

nu

ham

o

ro

mi

jon

er

mish

V

- —

-

- —

V

- —

- —

- —

V

- —

- —

-

V

-

-

-

Ushbu baytning chizmasi quyidagicha ekanligiga guvoh bo'ldik:

V- - - V- - - V - - - V - - -
V- - - V- - - V - - - V - - -
E’tibor qaratilsa, baytni cho'ziq va qisqa hijolarga ajratganimizda bir qisqa hijodan keyin uchta cho'ziq hijoning takrorini ko'rish mumkin: V - - - (qisqa, cho'ziq, cho'ziq, cho'ziq). Aynan mana shu bo'lak bayt tarkibida butunicha qaytarilib kelganini kuzatamiz. Takrorlanayotgan mazkur bo'lakni biz rukn deb ataymiz. Demak, ushbu baytda to'rtta rukn mavjud. Barcha ruknlarda bitta qisqa va uchta cho'ziq hijo bor. Ruknlarning takrori ikkala misrada ham bir xil. Ushbu holat baytning ohangdorligini ta’minlayapti.
Ko'rib o‘tgan misollarimizdan kelib chiqib rukn tushunchasiga quyidagicha ta'rif berish mumkin: Rukn arabcha so'z bo'lib, o'zbek tilida¹ «ustun» degan ma’noni bildiradi. Aruz tizimida esa ma’lum bir hijolarning birikuvidan hosil bo'ladigan ritmik bo'lak rukn hisoblanadi. Masalan, bir cho'ziq + bir qisqa + bir cho'ziq + bir cho'ziq (- V - -) hijolar birlashsa, foilotun deb ataluvchi rukn vujudga keladi. Foilotun so'zi «faala» so'zining o'zagidan hosil qilingan bo'lib, alohida ma’no anglatmaydi. Maz­kur so'zning tarkibidagi hijolar sifatiga e'tibor qaratsak, ya’ni bo'g'inlarni cho'ziq-qisqalarga ajratsak, «fo» - cho'ziq, «i» - qisqa, «lo» - cho'ziq, «tun» - cho'ziq hijolardan iborat ekanligiga guvoh bo'lamiz.
Hijolarning takroridan ruknlar hosil bo'lgani kabi, ruknlaming muayyan tarzda takrorlanib kelishi bahrlarni vujudga keltiradi. Masalan, foilotun rukni takroridan ramal deb ataluvchi bahr, mafoiylun rukni takroridan hazaj bahri, mustaf’ilun rukni takroridan rajaz bahri hosil bo'ladi. Buni soddaroq shaklda quyidagicha tushuntirish mumkin: Aruz deganda biror oliy o'quv yurtini tushunsak, bahr deganda undagi yo'nalishlar (fakultetlar)ni tasavvur qilaylik. Bilamizki, fakultetlarning o'z nomlari bor. Demak, bahrlar ham nomlanadi. Arab aruzida 19 bahr mavjud. Turkiy aruzda esa asosan ularning 11 tasi qo'llaniladi. Shu 11 bahming ichida 4 tasi nisbatan faol bahrlardan sanaladi. Ular ramal, hazaj, rajaz, mu­taqorib bahrlaridir. Har bir fakultetning tayanch fanlari bo'lgani kabi, bahr­lar ham o‘z ustunlariga, ya’ni ruknlariga ega. Bular asliy ruknlar hisobla­nadi, tayanch fanlar o‘z ichida yana bo'limlarga bo'linganidek, har bir asliy rukn ham tarmoq ruknlarga bo'linadi. Bu haqda keyingi mavzularda batafsilroq suhbatlashamiz. Hozircha yuqorida aytib o'tilgan 4 bahrning ruknlari, ya'ni ustunlari qanday nomlanishini bilib olishimiz zarur.
Musta'mal bahrlar ularning turkiy she'riyatda qo'llanilish darajasi


Reja

1. 
   Turkiy (oʻzbek) she’riyatda musta’mal bahrlar, ularning qo’llanilish darajasi.
   
2. 
   Ramal – turkiy she’riyatning yatakchi bahri sifatida. Ramal bahrining foilotin asliy rukniga asoslanishi.
   

Aruziylar «bahr»ning ma’nosini «dengiz» deb izohlaydilar. A.Rustamov «Badoe’u-s-sanoe’ tarjimasida uni «turkum» sifatida talqin qiladi² va bu juda to‘g‘ri yo‘ldir. Chunki bahr ma’lum asl va uning far’lari majmuidan iborat bo‘lib, bunda har bir asl o‘z far’lari bilan alohida-alohida turkumlarni tashkil qilishi kuzatiladi. Binobarin, har bir turkum alohida bahrni vujudga keltiradi. Bahrlar majmu’i uning ko‘pligi bo‘lgan «buhur» so‘zi bilan ifodalanadi.

Bilgilki, bahr yo ma’lum bir asldan, yo ikki asldan tarkib topadi (Ana endi aslning ma’nosi yanada oydinlashdi. «Asl»ning ma’nosi «asos» edi. Demak, biror she’rning ohangi yo bir, yo ikki asl ohangiga mos bo‘lgani uchun ular shunday nomlangan ekan). Bu bahr asoslarini ham yod olish shart!
Bir aslga asoslangan bahrlar:
Mutaqorib (lug‘aviy ma’nosi: yaqin. Vatadlari bir-biriga yaqin bo‘lgani uchun shu nomni olgan) – «fauvlun»;
Mutadorik (lug‘aviy ma’nosi: yetishuvchi, orqadan kelib qo‘shiluvchi. Bu bahr Abul Hasan Axfash tomonidan kashf etilib, Xalil ibn Ahmadning 15 bahriga qo‘shilgani uchun shunday nomlangan degan fikrlar bor) – «foilun»;
Hazaj (lug‘aviy ma’nosi: zamzama qilish, bir xil ovozni takrorlash) – «mafoiylun»;
Ramal (lug‘aviy ma’nosi: tuyaning lo‘killashi; kuy nomi; to‘qish) – «foilotun»;
Rajaz (lug‘aviy ma’nosi: tuyaning horigan paytida bo‘ladigan qaltiroq kasali. Iztirobli ohangga ega bo‘lgani uchun shunday nomlangan) – «mustaf’ilun»;
Komil (lug‘aviy ma’nosi: yetuk) – «mutafoilun»;
Vofir (lug‘aviy ma’nosi: mo‘l. Harakatlar, qisqa unlilar unda ko‘p bo‘lgani uchun shunday nom olgan) – «mafoilatun» aslidan hosil bo‘ladi.
Ikki aslga asoslangan bahrlar:
Xafif (lug‘aviy ma’nosi: yengil) – «foilotun» va «mustaf’ilun»;
Muzore’ (lug‘aviy ma’nosi: (hazajga) o‘xshash) – «mafoiylun» va «foilotun»;
Mujtass (lug‘aviy ma’nosi: (xafifdan) yulib olingan) – «mustaf’ilun» va «foilotun»;
Munsareh (lug‘aviy ma’nosi: erkin) – «mustaf’ilun» va «maf’uvlotu»;
Tavil (lug‘aviy ma’nosi: uzun) – «fauvlun» va «mafoiylun»;
Madid (lug‘aviy ma’nosi: cho‘ziq) – «foilotun» va «foilun»;
Basit (lug‘aviy ma’nosi: yoyiq) – «mustaf’ilun» va «foilun»;
Muqtazab (lug‘aviy ma’nosi: (munsarehdan) kesib olingan) – «maf’uvlotu» va «mustaf’ilun» asllarining birga qo‘llanishidan hosil bo‘ladi.
Ikki aslga asoslangan bahrlarning ba’zilarida bir asl ikki marta takrorlangan bo‘ladi:
Qariyb (lug‘aviy ma’nosi: (muzore’ga) yaqin) – «mafoiylun», «mafoiylun» va «foilotun»;
Mushokil (lug‘aviy ma’nosi: (qaribga) shakldosh) – «foilotun», «foilotun» va «mafoiylun»;
G‘arib (Jadid ham deyiladi, lug‘aviy ma’nosi: yangi) – «foilotun» «foilotun» va «mustaf’ilun»;