Reja: Borliq falsafaning predmeti. Ontologiya tushunchasining tahlili

CHeklilik va cheksizlikning ziddiyati. CHeklilik, uning ziddi bo‘lgan cheksizlik 
singari, umumiylik va zarurlik maqomiga ega bo‘lgan umumiy va universal tushunchalar – 
falsafiy kategoriyalar sifatida tushuniladi.
CHeklilik – narsalar, jarayon va hodisalarning muayyanliligini va ob’ektning mavjudlik 
chegarasini qayd etuvchi tavsifni ifodalash uchun mo‘ljallangan falsafiy kategoriya. CHeklilik 
chegarasi ob’ekt intihosini boshqa ob’ektdan ajratib turadi va ularni bir-biriga bog‘laydi. 
G.Gegel cheksizlik har narsa o‘z chegarasiga ega ekanligi, bu erda u barham topishi, yo‘qlikka 
aylanishini ta’kidlagan. Umuman olganda, barcha tug‘ilgan narsalarning muqarrar o‘limi haqida 
fikr yuritmagan birorta ham atoqli faylasuf yo‘q.
Inson borlig‘i chekliligining «kashf» etilishi nafaqat mavjudlikning qat’iy chegaralarini, 
balki cheksizlikni - bir-birini almashtiruvchi avlodlarning hamisha bir xil safini ham ko‘rsatdi. 
Kundalik hayotda biz narsalarni farqlash va ularning holatlari vaqtda o‘zgarishini kuzatish, 
masalan, kunni tundan farqlash, Eshmatni Toshmat bilan adashtirmaslik imkonini beruvchi 
muayyan chegaralarni ko‘p qayd etamiz. SHunday qilib, muayyanlik va chegara cheklilikning 
asosiy, eng muhim jihatlari hisoblanadi.
Falsafada makon-miqdor chegaralari (masalan, davlatning hududiy chegaralari) va sifat 
chegaralari (yosh davrlari) farqlanadi. Ammo chegara nafaqat ajratadi, balki birlashtiradi, aloqa 
qilish, chegara orqali o‘tish imkonini beradi. Bu qarama-qarshilikni ifodalash uchun F.Gegel 
I.Kant o‘zgacharoq ma’noda ishlatgan «borliq o‘zida» va «o‘zga uchun borliq» tushunchalarini 
muomalada qo‘llagan.
CHeklilikni qotib qolgan, harakatsiz narsa deb tushunmaslik kerak. CHeklilikning 
mohiyati shundan iboratki, u o‘zini o‘zi inkor etadi, intiho sari harakatlanadi. SHu sababli 
cheklilik harakatdan tashqarida emas, balki faqat harakatda tushunilishi mumkin.
CHeksizlik cheklilikning inkori hisoblanadi. Falsafa va fanga cheksizlik bilan birga 
«ziddiyat» tushunchasi ham kirib kelgan. Klassik yunon tafakkurida cheksizlik salbiy tushuncha 

---

sifatida amal qiladi: cheksizlik chegara va shakldan mahrum, u belgilanmagan, binobarin, inson 
aqli uni tushunib etishga qodir emas. CHeksizlikni anglab etishga urinish o‘z yo‘lida muqarrar 
tarzda aporiyalar, antinomiyalar, paradokslarga duch kelgan. Fanda Horror infiniti – «cheksizlik 
dahshati» degan ibora ham mavjud bo‘lgan. Ong cheksizlikni idrok etishga ham, tasavvur 
qilishga ham qodir emas, u bu borada doimo ikkilanadi. Inson ko‘proq cheklilik bilan ish 
ko‘radi, uni tez anglaydi, biron-bir chegara izlaydi. CHeksizlik – amaldagi qonunlarga 
bo‘ysunmaydigan, ularni aksioma tarzida qo‘llab bo‘lmaydigan, qism butunga teng bo‘lib 
qoluvchi borliqdir.
Zenon aporiyalarining bosh mohiyatini ham cheklilik va cheksizlik o‘rtasidagi ziddiyat 
tashkil etadi. Masalan, «Dixotomiya» aporiyasida to‘g‘ri yo‘l nazarda tutiladi. Bu yo‘ldan o‘tish 
uchun uning yarmini, so‘ngra yarmining yarmini, keyin bu yarimning yana yarmini bosib o‘tish 
kerak bo‘ladi. Xullas, yo‘l cheksiz miqdordagi yarim bo‘laklarga bo‘linib ketadi. Mazkur 
yondashuvdan kelib chiqilsa, bu yo‘ldan nafaqat o‘tish, balki harakatni boshlash ham mumkin 
emas. Yo‘ldan o‘tishda eng oldin bosib o‘tish lozim bo‘lgan masofaning dastlabki «yarmining 
yarmini» qanday topish mumkin? Bu empirik dalil kabi butun cheksizlikni qamrab oluvchi shak-
shubhasiz harakatni nazariy tavsiflash qiyinchiliklar tug‘diradi.
CHeklilik intihoning dastlabki nuqtasi sifatida amal qilsa, cheksizlikning asosiy xossasi 
sifatida ko‘pincha «cheklanmaganlik» tushunchasi qabul qilinadi. CHeksizlik g‘oyasi inson 
tafakkurida biron-bir ob’ekt yoki jarayonda chegaralarning yo‘qligi haqidagi intuitiv tasavvur 
sifatida mavjud bo‘ladi. SHunday qilib, cheksizlik ayrim cheklanmagan jarayon yoki ketma-
ketlik ko‘rinishida tasavvur qilinadi