Reja: Ekologiya fani, predmeti

Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

Fandagi boshqa yo‘nalishlar kabi, ekologiya ham doimo rivojlanib kelgan. Gippokrat, Aristotel va boshqa qadimgi yunon mutafakkirlarining mehnatlarida biz ekologik yo‘nalishlarni aniq ko‘ramiz. Lekin ular "ekolo-giya" terminlarini ishlatishmagan.

Bu termin nemis biologi, evolyutsionist Ernest Gekkel tomonidan 1869 yil taklif qilingan. Ungacha 18-19 asrlarda buyuk olimlar o‘zlarining bu soxaga hissalarini qo‘shib kelishgan, ular ham "ekologiya" terminini ishlatishmagan 20 asr boshlarida Anton va Levenchuk, 1 u bizga 1-mikroskoppik sifatida ma’lum oziq zanjiri va organizmlar sonining boshqarilishini o‘rganishda pisir xisoblanadi.

Ingliz botanigi Richard Bredlinning ishlarini ko‘rib chiqilsa u biologik xosildorlik aniq bir tushunchaga ega bo‘lgan mana bu masalalarni o‘rganish xozirgi zamon ekologiyasi muxim yo‘nalishlarini tashkil qiladi.

Ekologiyaning rivojlanishi tabiatni o‘rganish va uni kuzatib yozish bilan boshlangan bu fratsuz Jan Anri Faber o‘zining entomologiya estaliklari yozgan davr edi 1870-1871 1.
Ekologiyaning rivojlanishi muxitni o‘rganish bilan unda yashaydigan yarim turlar va ularning o‘zaro munosabati simbioz boshqa turlar bilan munosabatlarini o‘rganish bilan boshlangan edi. Bu ekologiyaning rivojlanishida birinchi vazifadir. Ikkinchi vazifasida ekologiya o‘z rivojlanishida ko‘proq ekosistemalar funksional birlik sifatida qaray boshladi. Ekosistemada - tirik organizmlardan tashqari fizik sharoit bir iqlim va tuproq 1. Hamma turli organizmlar orasidagi o‘zaro ta’sirlar kiradi. Rivojlanishning 3 chi vazifasida ekologiya butun e’tiborini ekosistemlarning o‘zaro ta’sirida qaratdi.Bu izlanishlar-yopiq zonani o‘rganishga qaratilgandir. Ya’ni biosferani o‘rganish - ekologiya rivojlanishining 4-vazifasidir. Biosfera-tirik organizmlar va insoniyat yashash muxitidir. U yerda hamma ekosistemalarning birligini tashkil qiladi. 1 Ploneta yerimizni ham ekosistema deb qarashimiz mumkin. Rivojlanishning 5 vazifasida insoniyatning biosferada tutgan o‘rnini o‘rganadi.
Biz ekologiyaning tarixida 4 ta davrni ajratishimiz mumkin 1-davr qadimgi davrdan to 18 asr oxirigacha o‘rganuvchilarning zoologiya va botanika soxasidagi ishlarida ekologik bilish elementlarning paydo bo‘lishi bilan tariflanadi.
"Zoologiyaning otasi" hisoblanmish Aristotel 1 384-322 y eramizdan avval va "botanikaning otasi" Fefrast 1 272-28 1 ishlarida va qadimgi xitoy olimlarining ishlarida hayvon va o‘simliklar-yashash sharoitiga bog‘liq holda ko‘rib chiqilgan ya’ni ekologik jixatdan.
Aristotel 500 ta tur xayvonni o‘rganib ularning xulq atvori, ko‘chib yurishi, xaqida ma’lumotlar qoldirgan.
Toyefrast o‘simliklarning shakli va o‘sishi-iqlim, tuproq sharoitiga bog‘liqligini aniqladi. U o‘simliklarning xayot formalarini ekologik klassifikatsiyasini berdi.
Muxim ekologik kuzatishlarni 18 asr tabiatshunoslari K. Linney, J.Byuffen,Pollos va xokazo asarlarida uchratamiz.
K.Linney 1707-1779 1 tur doimiyligi gipotezasini yaratdi, va o‘simlik, xayvon ilmiy sistemasini asoslab berdi,binar nomenklaturani kiritdi.
1 kurs agranom olimi A.T.Bologov 1 1738-1833 y 1 muxitning o‘simliklarga ta’sirini o‘rgatdi.
Rus akademigi P.S.Pollos 1 1741-1811 1 organizmlarning tashqi muxit ta’sirida tarqalishi, yashashi va o‘zgaruvchanligini atrofiga ta’riflab berdi.
Yuqorida nomlari aytilgan olimlar, zoologlar, botaniklar va boshqa tabiatshunoslar faoliyati natijasida 18 asrning oxiriga kelib zoologiyada va botanikada juda katta ekologik material to‘plandi, tabiiy sharoitda turli organizmlarning yashashiga oid bo‘lgan.
2-davrda ekologiyaning rivojlanishi botanik va zoologik geografiyaning rivojlanishi bilan bog‘liqdir.
Botanik va geografiyaning asoschilaridan biri nemis tabiatshunosi A.Gumbold 1769-1859 u fanga o‘simlik formalari assotsiatsiya haqida, assotsiatsiya tushunchasini va shunga o‘xshash muxim ekologiya uchun tushunchalarni kiritadi. Bu tushunchalar keyinchalik keng ishlatila boshlandi.
Moskva universitetining professor zoologi K.F.Rulye xayvonlar ekologiyasi soxasida katta ishlar olib bordi va bir qator asarlar qoldirdi. 1814-58 y xayvonlar va tashqi muxit o‘rtasidagi murakkab munosabati o‘rtasida. Rulyening o‘quvchisi Seversev Rossiyada xavonlar ekologiyasi to‘g‘risida chuqur ma’lumotlar qoldirdi. Bu klassik ish 1950 yil boshqatdan nashr etadi. Bu dunyo miqyosidagi zoologik odami edi.
I.I.Lepexin o‘simliklarning har xil iqlimlarda tarqalishini o‘rganib o‘simlik va xayvonot dunyosi to‘liq o‘zgarishlariga qarab o‘zgarish haqida aytgan.

Shvetsiyalik botanik olim Ogyust Pirma dekandol o‘simliklar va tashqi muxit orasidagi bog‘lanishni o‘rganuvchi fan - epireologiya yoki autekoligiya fanini ajratdi.

O‘simliklar ekologiyasini asoslagan olimlardan biri O.P. Dekandolning o‘g‘li - Alfonis Dekandol xisoblanadi. U o‘zining "O‘simliklar geografiyasi " kitobida issiqlik, yorug‘lik, namlik, tuproqqa asoslanib, o‘simliklar yashaydigan muxit klasifikatsiyasini beradi. U o‘simlik turlarining turli tuproqlar bilan bog‘liqligini birinchi marta ko‘rsatib berdi.
Ekologiya rivojlanishining 3-davri davrimizning g‘alabasi bilan bog‘liqdir. Bu davrda biologiyaning e’tibori moslanish 1 adabtatsiya ni o‘rganishga qaratildi.
CH. Darvinning tarixiy xizmati shundan iborat ediki, u o‘zining tabiat tanlash va turlarining kelib chiqishi " kitobida 1959 organizmning rivojlanishi evolyutsion ilmiy nazariyasini berdi, bu esa ekologiya tarixida yangi davr bo‘ldi. Tabiatdagi yashash uchun kurash, ya’ni tur va muxit o‘rtasidagi har qanday qarama-qarshiliklarning ko‘rinishi tabiiy tashashga olib keladi.
Bu haqida K.A.Temiryazov o‘z asarlarida shunday deb yezadi. "Moslanish tushunchasining kelib chiqishi, aniqlanishi bilan - Gekkel tomonidan o‘ylab chiqilgan va ekologiya nomini olgan yangi oblast paydo bo‘ldi".
Xaqiqatdan xam, davrinizm 2 ta biologik dissiplina -genetika va ekologiyaning paydo bo‘lshida asosiy rol o‘ynadi.
Ekologiyaning keyingi taraqqiyotida 1877 y. nemis olimi K.Mebius tomonidan biotsenoz ta’limotining ishlab chiqilishi katta axamiyatga ega bo‘ladi. Shu munosabat bilan ekologiyada yangi yo‘nalish-jamoa ekologiyasi rivojlana boshladi .
1898 yilda Shimperning " Geografiya rasteniy na fiziologicheskoy osnove" degan kitob bosmadan chiqdi. Bu kitob ekologiyaning o‘simliklar fiziologiyasi bilan yaqinlashadi.
Ekologiyaning rivojlanish 4 davri ekologiyaning umumiy biologik fan sifatida rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Bu vaqtga kelib V.Shelfordning 1933 y " Muxit va jamoa" bu asar keyinchalik F.Klemints "Xayvonlar ekologiyasi asoslari" nomi bilan 1- yozilgan darslik bo‘lib qoldi va V.Shelfordning 1933 "Bioekologiya", YE.Odushning "Ekologiya" 1963, Riklefsning "ekologiya" 1979 yil kitoblari paydo bo‘ldi.
20 asrda ekologik metodlarning takomillashishi bilan yangi ekologik omillar: kun uzunligi, tuproq eritmasining reaksiyasi, mikroelementlar ta’siri o‘rganila boshlandi.
Antropogen omillarning tabiatga ta’siri kuchayishi natijasida ekologiya o‘rganadigan masalalar kengaydi Masalan, havoning gazlar bilan zaxarlanishi, radiatsiyalash va Sanoat ekologiyasi vujudga keldi.
Amerikada bu yillarda indikatsion botanika rivojlandi ya’ni tuproqning har xil xususiyatlarini ko‘rsatuvchi o‘simliklar xaqida.
B.CH.Bernadskiyning ilmiy ishlarida Biosfera to‘g‘risidagi ta’limotlar berilib, tirik organizimlarning roli to‘g‘risida aytilgan.
B.V.Dokuchayevning ilmiy ishlari Morozov tomonidan "O‘rmon to‘g‘risidagi ma’lumotlar" kitobida davom ettirildi. Bunda o‘rmon o‘simliklari ekologiyasi asosi berilgan. Bu soxada Visotskiyning ilmiy ishlari katta ahamiyatga ega.
O‘rta asrlarida O‘rta Osiyoda yashagan olimlardan Muxammad muso al Xorazmiy ,Abu Nosir Farobiy ,A.R. Beruniy va boshqalar tabiat fanlarining rivojlanishida katta hissa qo‘shdilar.
O‘rta asrda Abu Ali Ibn Sino dorivor o‘simliklarning morfologiyasi nomlarining kelib chiqish,tarkibi va geografiyasini o‘rganib, shu to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar qoldirgan. U o‘z fikrini bayon etishda doimo muhit bilan odamning o‘zaro munosabatlarini eslatib o‘tadi.Uning aytganlari xaqida ham o‘z ahamiyatini yo‘qolgan emas.
Maxmud Qoshg‘ariyning ishlarida uchratamiz.Ular yozgan kitobida 200 ta o‘simlik to‘g‘risida ekologik,morfologik va geografik ma’lumotlar bor.
Xali ekologiya fani yo‘q bo‘lgan davrda tabiat va undagi muvozanat, tabiatni e’zozlash xaqida qimmatli fikrlar aytilgan. M.Al-Xorazmiy o‘zining bir risolasida shunday dedi:"Bilinki,daryoning ko‘z yoshlari uning boshida ham-kulfat tushgan bo‘ladi. Odamlar daryodan mehringizni darig‘ tutmanglar!".Bu bilan buyuk olim nimalarni ko‘zda tutdi ekan. Extimol u daryo suvining ortiqcha isrof bo‘lishini nazarda tutgandir !.
O‘rta Osiyo o‘simliklari va xayvonlari to‘g‘risida botanik va geografik ma’lumotlarni Bobur asarlarida uchratamiz.
Bobur nomi aytilganda bazilar uni shoir deb biladi.Bir chekkasi bu tushuncha to‘g‘ri ham. Bobur g‘azallari juda jozibador,har kimga manzur. Ammo Bobur faqat shoirgina bo‘lmay, balki podshoh, sarkarda, tarixchi va bog‘bon, sayyox va tabiatshunos bo‘lgan.
Bobur asarlari misoli tagi yo‘q bir xazina."Boburnoma" yoki Boburiya - Z.M.Boburning eng yirik asaridir. Bu Boburning Farg‘onadagi yoshlik kunlaridan, to Xindistonda podshox bo‘lgungacha yuz bergan jami voqealarning mufassal tasiridir. Asarda Boburning yurgan,ko‘rgan-kechirganlari, yurgan joylarning tabiati, boyligi, odamlari, urf-odati, xayvonoti va ekinlari va boshqalar tasvirlangan. Har bir kasb egasi bu kitobda o‘ziga xos keragicha ma’lumot topadi. Asarni muxim terminologik va toponilik manba. Unda yer, suv, xavo turli tabiiy xodisalarga tegishli xalq so‘zlari ko‘plab topiladi.
"Boburnoma"ni o‘qigan va o‘rgangan har bir kishi, uni tabiat va geografiyani yaxshi bilgan o‘lkashunos va olim yozgan degan xulosaga keladi.
Bobur o‘lkani bilgan kishilarni xurmat qilgan,ularning qadriga yetgan va ular bilan xamisha maslaxatlashgan.
"Biron safarga chiqishdan oldin yer suv bilur kishilarni chorlab, atrof va tomonlarni surishtirar edi".
Bobur har bir xududni ma’lum bir tartibda tasvirlaydi. Avvalo joyning geografik o‘rni,so‘ngra qaysi iqlimga mansubligi, har xil shifobaxsh joylari, o‘simliklari, qazilmalari, xayvonot va axolisi beriladi.
Bobur tabiatdagi ba’zi xodisalarni tasvirlaganda, ularni mutlaqo mo‘jizalarga bog‘lamaydi.Bobur iqlim va meterologik xodisalar bilan qiziqqan. U o‘zi bergan har bir mamlakatning qaysi iqlimiga mansubligini yozadi.

Misol:Farg‘ona vodiysining "Girdo tog‘ voqi’ bulubtur. Farbi tarafidikal Samarqand va Xo‘jand bo‘lg‘ay,toq yo‘qdur ushbu jonibtin o‘zga xech jonibtin o‘qish yozi kela olmas".

Bu xaqiqatdan ham ajoyib fikrlardir,bunda Farg‘ona iqlimining qisqa xolati nimaga bog‘liq ekanligi to‘ppa-to‘g‘ri aytilgan.
Demak, havo oqimlari g‘arbdan sharqqa qarab esish ham unga ma’lum bo‘lgan.
Bobur ajoyib geobotanik bo‘lgan. U o‘simliklarni sevgan va yaxshi bilgan. U O‘zbekistondagi juda ko‘p dorilarni,ularning xosiyatlari va ahamiyatini tariflagani,bog‘bon bo‘lgan kishi, mirishkor kishi, asl tabiatshunosgina buning uddasidan chiqa oladi.
Bobur o‘simliklar to‘g‘risida juda ko‘p qimmatli fikrlarni aytganki, ularni maxsus o‘rganmoq kerak. Uning ilmiy gegrafik merosini o‘rganish uchun kerakki uning asarlaridan har bir tabiatshunos ilxom topadi.
Boburning "tabiat viloyatlari shaydosi bo‘lishi uning avlodlariga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatganki, o‘g‘illari Xumoyun, Kamron, qizi Gulbadanbegim xayotida ham ko‘ramiz.
Biz yuqorida nomlari tilga olingan va ko‘plab bobolarimiz merosini chuquroq o‘rganishimiz va kelajak avlodni tarbiyalashda foydalanishimiz lozimdir.