Reja: Geografiya ta’limi mazmunining tarkibiy qismlari

Darsning mavzusi: Sanoatni hududiy tashkil etish hamda joylashtirish shakllari
Darsning ta`limiy maqsadi: O`quvchilarni mamlakatimizdagi sanoat rayonlari, sanoat tugunlari, ishlab chiqarish jarayoniga bevosita aloqador korxonalar, ularning joylanishi, ilg’or texnologiya asosida tashkil etilhganligi bilan tanishtirish.
Darsning tarbiyaviy maqsadi: sanoat tugunlarining vujudga kelishi, ularning iqtisodiyotdagi ahamiyati bilan tanishish orqali o`quvchilarning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, mavjud ishlab chiqarish jarayonini ilg’or texnologiya asosida tashkil etilganligi bilan tanishtirish orqali o`quvchilarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash, ekologik tarbiya berish, kasbga yo`llash.
Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: O`quvchilarning sanoat korxonalari va tarmoqlari haqidagi bilimlari, darslik ustida mustaqil ishlash, mantiqiy fikr yuritish ko`nikmalarini rivojlantirish.
Darsni jihozlash: O’zbekistonning iqtisodiy kartasi, 8-sinf atlasi, kontur karta, proyektr
Darsda foydalaniladigan texnologiya: Didaktik o`yin texnologiyasi (konferentsiya)
Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar: sanoat, sanoat tugunlari, sanoat rayonlari, sanoat punkti, sanoat markazi, ishlab chiqrish korxonalari.
Darsning borishi:
I. Tashkiliy qism
II. O`quvchilarni dars mavzusi, maqsadi va borishi bilan tanishtirish
O`qituvchi ushbu darsni o`tishdan bir hafta oldin o`quvchilarni 5ta guruhga ajratadi va ularga tabiiy, iqtisodiy-ijtimoiy geografiya fanlari sohasida faoliyat ko`rsatayotgan “olimlar” maqomini beradi.
III.Yangi mavzuni o`rganish: O`quvchilarning guruhi o`qituvchining tavsiyasiga binoan o`z mutaxassisliklariga tegishli bo`lgan quyidagi mavzulardan biri bo`yicha ma`ruza tayyorlaydi.
1.Sanoat korxonalari va tarmoqlari .
2.Sanoat ishlab chiqarishni joylashtirish shakllari.
3.Sanoat korxonalarining suv va energiyadan umumiy foydalanishi.
4. Ishlab chiqarish jarayoniga bevosita aloqador korxonalarining ixtisoslashuvi
5.Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish yo`llari.
Har bir yo`nalish bo`yicha “olimlar” maqomini olgan o`quvchilar o`zlariga tegishli mavzu bo`yicha ko`rgazmali qurollar asosida qo`shimcha materiallardan foydalangan holda ma`ruza qiladilar. Ma`ruzalar tugagach, o`quvchilar o`rtasida o`quv bahsi va munozara o`tkaziladi.
Yangi mavzu bo`yicha o`quvchilarning bilimini nazorat qilish va baholash darslikda berilgan savollar va test topshiriqlari orqali amalga oshiriladi.
IV. Darsni umumiy yakunlash.
V. Uyga vazifa berish.
Geografiya ta`lim jarayonining muvaffaqiyati o`qituvchining ilmiy-metodik saviyasiga va pedagogik mahoratining yuqori darajada bo`lishi, zamon bilan hamnafasligi, o`quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va boshqarish ko`nikmalariga bog’liq bo`ladi. O’zbekiston iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasini o`qitishda, boshqa didaktik o`yinlar bilan bir qatorda o`yin mashqlardan o`z o`rinda va samarali foydalanish maqsadga muvofiq. O`yin mashqlar uchun televidenie va matbuot orqali berib borilayotgan va o`quvchi yoshlarning eng qiziq mashg’ulotiga aylangan o`yinlarni andoza qilib olish mumkin. Bular jumlasiga “Zakovat”, “Zinama-zina”, “Imkon shou” kabilarni kiritish mumkin. Mazkur o`yinlarda o`quvchilar avvalo o`z kuchi va bilimlarini sinab ko`radilar va yana ularning aksariyati shu o`yinlar ishtirokchisi bo`lishni orzu qiladilar.
Zamon bilan hamnafas ishlayotgan har bir o`qituvchi o`quvchilardagi bu istak va orzularni amalga oshirish uchun ta`lim jarayonida shunga o`xshash o`yinlarni o`z vaqtida o`tkazishi o`quvchilarning bilim olishga bo`lgan qiziqishlarini orttirish va bilish faoliyatini faollashtirishga zamin tayyorlaydi.
Quyida didaktik o’yinlarning ba’zilarini ko’rib chiqamiz. “Kim chaqqon” O’quvchilarni tez va xatosiz ravishda “K”,”O”, “T” yoki bosh harflari bor bo’lgan sanoat tarmoqlarini yozish topshiriladi. Masalan: Kimyo, to’qimachilik, ko’mir, yoqilgi, o’rmon, binokorlik sanoat turlari va x.k. Belgilangan vaqt ichida kim ko’p sanoat turlari nomini yozgan o’quvchi rag’batlantiriladi.
“Xatoni tuzat” mashqi. O’quvchilarga varaqda mavzuga doir qisqa matn beriladi. Matnda bir nechta xatoliklar bor. O’quvchi shu xatolarni tuzatishi lozim. Bunday mashqlar o’quvchilarni darslikda berilgan mavzularni diqqat bilan o’qishga, xotirasida saqlashga o’rgatadi.
“Geografik lug’at” mashqi. O’qituvchi doskaga bir harf yozadi. O’quvchilar daftarlariga shu harf bilan boshlanuvchi atamalarni, mahsulot, xom-ashyo, qazilma resurslar nomlarini yozadilar.
“Eslab qol” mashqi. O’qituvchi 20-30 ob’ekt nomlarini aytadi. O’quvchilar daftarlariga xotirada saqlanib qolgan nomlarni yozadilar.
O’zbekiston iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasini o’qitishda modulli ta’lim texnologiyasidan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Modulli ta`lim texnologiyasi modullarga asoslanadi. Modul lotincha so`zdan olingan bo`lib, qism(blok) degan ma`noni bildiradi. Dars jarayonida modulli ta`lim texnologiyalaridan foydalanishda o’tilyotgan mavzu mantiqiy tugallangan fikrli qismlar, ya`ni modullarga ajratiladi va har bir qismni o`quvchilar mustaqil o`zlashtirishlari uchun o`quv topshiriqlari tuziladi. Shu o`quv topshiriqlari asosida, har bir modul yakunida savol-javob o`tkaziladi va xulosa chiqariladi.
Modulli ta`limning asosiy mohiyati, o`quvchilar modul dasturlari yordamida mustaqil ishlashiga asoslangan o`quv-bilish faoliyati orqali belgilangan maqsadga erishadilar. O’rganilayotgan mavzuning ta`limiy, tarbiyaviy va rivoj­lan­tiruv­chi maqsadidan kelib chiqadigan modul dasturining didaktik maqsadi, o`quvchi­lar­ning dars davomida bajaradigan o`quv topshiriqlari, topshiriq­lar­ni bajarish bo`yicha berilgan ko`rsatmalar, modul dasturini yakunlash qismini o`zida mujassam­lash­ti­ra­di. O`quvchilar modul dasturi yordamida o`quv materialini mustaqil va ijodiy o`rganish jarayoni mavzuni o`zlashtirish uchun belgilangan vaqt doirasida amalga oshirilishiga erishishi lozim. Modul dasturini muvaffaqiyatli qo`llashning muhim sharti, unda o`quvchilarning o`quv-bilish faoliyatining o`quv elementlarini to`g’ri tanlashdir. Chunki o`quvchilar modul dasturi bilan ishlaganda, aynan shu o`quv elementlarini bajaradilar. Modul dasturlari o`qituvchilar tomonidan tuzilib, unda o`qitish maqsadlari, mavzuni o`rganish bosqichlari, o`quvchilar tomonidan bajariladigan o`quv topshiriqlari, o`quv faoliyati elementlari, o`quvchilar bilimini nazorat qilish yo`llari ketma-ket yoziladi. O`qituvchi modul dasturlaridan avval individual tarzdagi modul dasturlaridan qo`llab, o`quvchilarning o`quv materialarini mustaqil va ijodiy o`zlashtirish ko`nikmalari shakllanganligiga ishonch hosil qilgandan so`ng, ikkita o`quvchi hamkorlikda ishlashiga mo`ljallangan modul dasturlari, tegishli pedagogik shart sharoitlar vujudga kelgandan so`ng, kichik guruhlarda ishlashga mo`ljallangan modul dasturlaridan foydalanishi lozim[20]. Kichik guruhlar uchun tuzilgan modul dasturlaridan foydalanishda ikki xil yondashuv mavjud:
1. Musobaqa usuli. O`qituvchi o`quvchilarni teng sonli kichik guruhlarga ajratib, modul dasturi vositasida mustaqil ishlarni tashkil etadi. Har bir modul yakunida savol-javob, o`quv bahsi musobaqa tarzida o`tkaziladi. Guruhlar o`rtasida g’oliblar aniqlanadi. Guruh a`zolari o`z faoliyatini hamkorlarining fikrini hisobga olgan holda baholaydi.
2. Kichik konsul’tantlar usuli. O`qituvchi o`quvchilarni teng sonli kichik guruhlarga ajratib, modul dasturi vositasida mustaqil ishlarni tashkil etadi. Har bir guruhga kichik konsul’tantlar tayinlanadi. Kichik konsul’tantlar guruh ishini boshqaradi, o`quvchilarning faoliyatini nazorat qiladi, tegishli hollarda yordam uyushtiradi. Har bir modul yakunida savol-javob, o`quv bahsi o`tkaziladi. O`zaro nazorat orqali o`quvchilar baholanadi.
Hamkorlikda o`qitish g’oyasi turli mamlakatlardagi jumladan Amerikadagi J.Xopkins universiteti professori R.Slavin, Minnesot universiteti professorlari R.Jonson, D.Jonson, Kaliforniya universiteti professori J.Aronson, Izroildagi Tel’-Aviv universiteti professori Sh.Sharan tomonidan ishlab chiqilgan.
Amerika olimlari tomonidan ishlab chiqilgan hamkorlikda o`qitish asosan o`quvchilarda DTS va fan dasturida qayd etilgan bilim, ko`nikma va malakalarni shakllantirish,Izroil va Evropa olimlari tomonidan tavsiya etilgan hamkorlikda o`qitish yuqorida qayd etilganlar bilan bir qatorda, ko`proq o`quvchilar tomonidan o`quv materialini qayta ishlash, loyihalash faoliyatini rivojlantirish, o`quv bahsi va munozaralar o`tkazishni nazarda tutadi. Mazkur g’oyalar bir-birini to`ldiradi, didaktik jihatdan boyitadi va bir-birini taqozo etadi[21].
Hamkorlikda o`qitish texnologiyasi Buyuk Britaniya, Kanada, G’arbiy Germaniya, Avstraliya, Niderlandiya, Yaponiya, Izroil mamlakatlari ta`lim muassasalarida keng qo`llanila boshlagan. Hamkorlikda o`qitishning asosiy g’oyasi o`quv topshiriqlarni nafaqat birgalikda bajarish, balki hamkorlikda o`qishni o`rganishdir. Hamkorlikda o`qitish har bir o`quvchini kundalik qizg’in aqliy mehnatga, ijodiy va mustaqil fikr yuritishga o`rgatish, shaxs sifatida ongli mustaqillikni tarbiyalash, har bir o`quvchida shaxsiy qadr-qimmat tuyg’usini vujudga keltirish, o`z kuchi va qobiliyatiga bo`lgan ishonchni mustahkamlash, tahsil olishda ma`suliyat hissini shakllantirishni ko`zda tutadi. Hamkorlikda o`qitish texnologiyasi har bir o`quvchining tahsil olishdagi muvaffaqiyati guruh muvaffaqiyatiga olib kelishini anglagan holda muntazam va sidqidildan aqliy mehnat qilishga, o`quv topshiriqlarini sifatli bajarishga, o`quv materialini puxta o`zlashtirishiga, o`rtoqlariga hamkor bo`lib, o`zaro yordam uyushtirilishiga zamin tayyorlaydi. Geografiya o`qituvchisi dars jarayonida hamkorlikda o`qitish metodlaridan foydalanish maqsadida: Qanday mavzularni hamkorlikda o`qitish metodlaridan foydalanib, o`rganish mumkinligini aniqlashi va mazkur darslarni taqvim-rejada belgilashi, tanlangan mavzu bo`yicha o`quvchilarga tavsiya etiladigan o`quv topshiriqlari va ularni bajarish yuzasidan ko`rsatmalarni tayyorlashi; hamkorlikda o`qitish metodlaridan foydalanib, o`tiladigan dars turi, dars strukturasi va borishini loyihalashi; o`tgan va yangi mavzular yuzasidan o`quvchilar bilimini nazorat qilish uchun test topshiriqlarini tuzishi kerak.
Hamkorlikda o`qitish texnologiyasining bir nechta metodlari mavjud:
Komandada o`qitish metodi. Ushbu metodda o`quvchilar teng sonli ikkita komandaga ajratiladi. Har ikkala komanda bir xil topshiriqni bajaradi. Komanda a`zolari o`quv topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir o`quvchi mavzudan ko`zda tutilgan bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirishiga e`tiborni qaratadi. O`quvchilar o`zining dars davomida erishgan natijasi komandaga foyda keltirishini anglagan holda ma`suliyatni his qilib, ko`proq izlanishga, bilim, ko`nikma va malakalarni puxta o`zlashtirishga intiladi.