Reja: Investitsiya faoliyatida risklar va ularning tasniflanishi. Investitsiya faoliyatida risklarni boshqarishning mazmuni, mohiyati va bosqichlari. Risk va noaniqlik sharoitida investitsiya loyihalarini tahlil qilish va baholash usullari

o’zgarishini hisob-kitob qilish. 
 
Zararsizlik nuqtasini aniqlash usuli. 
D,so’m, X,so’m 
Sotishdan 
tushgan 
tushum 
D=K*X1 
Umumiy harajat  
X =Xdoim+K*Xo’zg 
Zarar
Xdoim Doimiy harajatlar 
Foyda
Ko Ishlab chiqarilgan mahsulot
hajmi, dona 
“Zararsizlik nuqtasi”ni aniqlash formulasi quyidagi ko’rinishga ega: 
 
 
 
F = Ko*X1-
Xdoim+Ko*Xo’zg 
 
bu erda: F – foyda;
D=K*X1 - Sotishdan tushgan tushum 
(umumiy daromadlar);
X =Xdoim+K*Xo’zg- umumiy 
harajatlar. 

---

 
 
 
 
 
 
Izoh: Barcha harajat va sotish miqdorlari – yillik; Xdoim -doimiy harajatlar; 
X =Xdoim+K*Xo’zg-umumiy harajatlar; Xo’zg-bitta maxsulotga ketgan 
o’zgaruvchan harajatlar; K-maxsulot soni; D=K*X1 - Sotishdan tushgan tushum 
(umumiy daromad); X1-maxsulot birligi narhi. Bunda zarasizlik nuqtasi (Ko) 
umumiy harajatlar umumiy daromadga teng bo’lganda topiladi: D= X, ya’ni 
Ko*X1=Xdoim+Ko*Xo’zg. Bu yerdan: Ko=Xdoim/ (X1-Xo’zg). 
Investitsiya loyihasini amalga oshirishning turli shart-sharoitlari, ya’ni
loyiha stsenariylari: 
Optimistik 
stsenariy 
Xaqiqatga 
yaqin 
bo’lgan stsenariy 
Pessimistik stsenariy 
loyihaning 
optimistik 
variantini, 
ya’ni masalan, sotish 
xajmining 
yuqoriligi, 
loyixa 
maxsuloti 
narxining 
yuqoriligi, 
barcha joriy xarajatlar 
kam bo’lgan shart-
sharoitlar 
eng ko’p bo’lishi 
mumkin bo’lgan shart-
sharoit (variant). 
loyihaning 
pessimistik 
variantini, 
ya’ni masalan, sotish 
xajmining pastligi, past 
narxlar, 
barcha 
joriy 
xarajatlar yuqori bulgan 
shart-sharoitlar 
 
Ishlab chiqarishning zararsizlik 
nuqtasida
F = 0ga teng bo’ladi va bundan 
zararsizlik nuqtasi kelib chiqadi: 
 
 
Ko=Xdoim/ (X1-Xo’zg) 
 

---

Barqarorlikni tekshirish usulini amalga oshirish ketma-ketligi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Masala. Quyida berilgan 1 va 2 loyiha ma’lumotlariga asoslanib, ularning 
barqarorligini tahlil qiling va eng samaralisini tanlang. Bunda ikkala loyiha uchun 
loyiha muddati – 5 yilni; loyihalarga qo’yilgan investitsiyalar – 100 ming AQSh 
dollarini; kapitalning bahosi – 10% ni tashkil etadi. Loyihani amalga oshirishda 
yillar bo’yicha pul tushumi bir xil summani tashkil etadi. 
Loyiha 
Pul tushumlari, ming AQSh dollari
Optimistik 
Eng ko’p bo’lishi 
mumkin bo’lgan 
Pessimistik 
1 
40 
35 
25 
2 
50 
40 
20 
Masalaning echilishi quyidagicha amalga oshiriladi 
Loyiha-1 
T, yillar. 
NPV 
0 
1 
2 
3 
4 
5 
Optimistik 
-100 
45 
45 
45 
45 
45 
71,8 
Eng 
ko’p -100 
35 
35 
35 
35 
35 
32,7 
1.Loyiha bo’yicha 
3 xil kelajakda 
bo’lishi mumkin 
bo’lgan stsenariy 
varianti 
tuziladi: 
optimistik, 
haqiqatga 
yaqin 
bo’lgan 
va 
pessimistik. 
2.Har bir stsenariy 
bo’yicha mos ravishda
sof joriy qiymat 
hisoblanadi:
-optimistik –NPV op.; 
-haqiqatga yaqin 
bo’lgan – NPVhaq.; 
-pessimistik –
NPV pess.
3.Loyihaning sof 
joriy qiymati 
bo’yicha variatsiyasi 
quyidagi formula 
orqali hisoblanadi: 
Var(NPV) =
NPVop.- NPVpess. 
Loyiha barqarorligini tekshirish usulida investitsiya loyihasini amalga oshirish 
shart-sharoitlari turlicha o’zgartirilganda, ya’ni loyiha stsenariysi turlicha o’zgartirilganda, 
loyihani amalga oshirish mexanizmi qanday ishlashi va bunda loyihadan kutilayotgan 
foyda, zararlar va samaradorlik ko’rsatkichining qanday bo’lishi tadqiq qilinadi. 

---

bo’lishi m.b. 
Pessimistik 
-100 
25 
25 
25 
25 
25 
-5,2 
Loyiha-2 
T, yillar. 
NPV 
0 
1 
2 
3 
4 
5 
Optimistik 
-100 
50 
50 
50 
50 
50 
89,6 
Eng 
ko’p 
bo’lishi m.b. 
-100 
40 
40 
40 
40 
40 
51,6 
Pessimistik 
-100 
20 
20 
20 
20 
20 
-24,2 
 
formula bo’yicha variatsiya kattaligini topamiz. 
1) Var (NPV) = NPVopt. - NPVpess.= 51,7- (-5,2) = 56,9(AQSh dollari) 
2) Var (NPV) = NPVopt. - NPVpess.= 89,6- (-24,2) = 113,8(AQSh dollari) 
4. Investitsiya risklarini pasaytirish yo’llari. 
Investitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi alohida risklar ta’sirini 
yo’qotish yoki yumshatish uchun bir qancha yo’llardan foydalaniladi. 
1. Riskdan qochish - risk bilan bog’liq tadbirlardan voz kechishni (demak, 
bunda foydadan ham voz kechishni) bildiradi.
2. Riskni ushlab qolish – investor zimmasiga riskni qoldirish, bunda investor 
o’z kapitalini riskli tadbirlarga yo’naltirayotganda, risklardan ko’riladigan 
zararlarni qoplash uchun mablag’i bo’lishi kerak.
3. Riskni uzatish (sug’urtalash) – investor risk havfini kimningdir zimmasiga 
yuklaydi. Riskni sug’urtalash, mantiqan olganda, muayyan risklarni sug’urta 
kompaniyalariga berishni anglatadi. Uning mohiyati investorning riskdan qutilish 
maqsadida daromadning bir qismidan voz kechish orqali aks ettiriladi. Bunda 
investorning risk darajasini “nol”ga tushirish uchun to’lovni amalga oshirishga 
tayyor ekanligini tushunish mumkin. Ko’p hollarda, sug’urta kompaniyalari 
moliyaviy risklarni sug’urtalash bilan risk darajasini pasaytirishga to’liq 
erishishiga xizmat qiladilar. 

---

4. Riskni pasaytirish - ko’zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira 
mablag’larini tashkil etish yo’li bilan yo’qotishlar hajmini qisqartirish hisoblanadi. 
Ko’zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira mablag’larini tashkil 
etishdagi asosiy muammo risklarning jiddiy oqibatlarini baholash hisoblanadi. 
Buning uchun loyiha qiymatini boshlang’ich baholashni hisobga olish lozim. Bu 
esa zahira summasini aniqlashga katta yordam beradi.
Riskni pasaytirishning aniq vositasini tanlashda investor quyidagi 
tamoyillarga asoslansa, maqsadga muvofiq bo’ladi: 
- ortiqcha tavakkal qilish kerak emas; 
- risk oqibatlari to’g’risida o’ylash lozim; 
- kam narsa uchun risk qilish kerak emas. 

---

Asosiy adabiyotlar
1.Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. 
O’quv qo’llanma.- T.: Moliya, 2010.-328 b. 
2.Вахабов А.В., Разыкова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные 
инвестиции и модернизация национальной экономики. Монография. Т.: 
Молия, 2011.-300 с.
3.Bekmurodov A.Sh., Karrieva Ya.K., Ne’matov I.U., Nabiev D.H., Kattaev 
N.T. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. –T.:Iqtisodiyot, 2010.-166 b. 
4.Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. Investitsiyalarni tashkil etish va 
moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 2014. – 608 b.
5.Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va 
moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2010. - 496 b. 
6.Karlibaeva R. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: O’quv 
qo’llanma. - T.: Cho’lpon, 2011.-124 b. 
7.Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni 
jalb qilish: nazariy asoslari, hozirgi holati va istiqbollari. T.: “Extremum-press”, 
2013.-176 b. 
8.Toshov O. Investitsion faoliyatni moliyalashtirishni takomillashtirish. T.: 
“Akademnashr”, 2012.-165 b. 
9.Хазанович 
Э.С. Иностранные 
инвестиции: 
Учебное 
пособие/ 
Э.С.Хазанович.2-е изд., стер.-М.:КНОРУС, 2011.-312с.
10Xashimov A.A., Madjidov Sh.A., Muminova N.M. Investitsiyalarni tashkil 
etish va moliyalashtirish. Darslik. - T.: Sharq matbaa nashriyot uyi, 2014.-208 b. 
11.Шевчук Д.А. Организация и финансирование инвестиций. -Ростов на 
Дону.: Феникс, 2006.-272 с. 
12.Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование 
инвестиций. Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 272 с.