Режа Жаҳон иқтисодиётида глобаллашув тушинчаси

1. Иқтисодчи Н.Трифт глобаллашувнинг қуйидаги жиҳатларини ажратиб
кўрсатади:
- молиявий марказлашувнинг кучайиши. Унинг ёрдамида кредит маблағлари шакллантирилади, кредитлар берилади ва фойдаланилади, шунингдек капиталнинг ишлаб чиқариш устидан ҳукмронлиги ўрнатилади;
- ахборотлар аҳамиятининг ошиши;
- глобал олигополиянинг тўхтовсиз кенгайиши;
- трансмиллий корпоратсиялар сонининг ортиши;
- трансмиллий иқтисодий дипломатиянинг шаклланиши ва миллий давлат ҳокимиятининг глобаллашуви.
Калифорния университети профессори М.Кастелс глобаллашув жараёнини
―янги капиталистик иқтисод деб атаб, унда ахборот, билим ва информатсион технологиялар ишлаб чиқариш ва рақобатбардошлик ўсишнинг асосий манбаси эканлигини таъкидлайди.
Россиялик олима И.Г.Владимированинг фикрича, глобаллашув жаҳон иқтисодиёти байналмилаллашувининг энг юқори босқичидир. Умуман олганда, жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви жаҳон иқтисодиётининг ўзаро боғлиқ турли соҳа ва жараёнларининг кучайиб бориши, жаҳон хўжалигида товарлар, хизматлар, капитал, ишчи кучи ва билимлар бозорини аста-секинлик билан ягона бозорга айланишини билдиради.
2. Глобаллашув жараёнини ҳаракатлантирувчи омиллар
Халқаро иқтисодий муносабатлар (ХИМ) илк давлатлар билан бир пайтда объйектив реаллик сифатида пайдо бўлган кенг кўламдаги ранг-баранг алоқалар ва муносабатларнинг муҳим таркибий қисмини ифодалайди. Узоқ тарихга назар ташлар эканмиз, қадимги сивилизатсиялар эрамиздан аввалги ИВ-ИИИ минг йилликлардаёқ иқтисодий соҳада ўзаро алоқалар олиб боришганига доир бир талай мисолларга дуч келамиз, чунки улар ҳоҳ Қадимий Миср ёки Шумер маданияти бўлсин, хоҳ Инд водийси маданияти ёки Шан-Ин давридаги Хитой бўлсин, келиб чиқишининг автохтонлиги (автономлиги) ва жуғрофий жиҳатдан ажралганлигига қарамасдан, бир-бирлари билан хўжалик муносабатларини ўрнатишга ва уларни кейин ҳам давом эттиришга интилишган.
Жуда кўп манбалар шундан гувоҳлик берадики, аҳён-аҳёнда тартибсиз табиатдаги натурал товар айирбошлаш кўринишдаги муносабатлар ўрнига аста-секин антик давр (ерамиздан аввалги И мингинчи йиллар -ерамизнинг И мингинчи йилларининг ўрталари)га хос бўлган товар-пул муносабатларининг ривожланиши асосидаги доимий хўжалик алоқалари вужудга келади.
Ўрта асрларнинг бошланиши халқаро иқтисодий муносабатларнинг илгариланма ҳаракатида иқтисодиётнинг ялпи натураллашуви, мулкнинг корпоратив-табақаланган тузилмаси ва ижтимоий муносабатларнинг сакрализатсиясига асосланган орқага чекинишни келтириб чиқарди. Бироқ шаҳарларнинг ўсиши ва савдо-суд хўрлик капиталининг ривожланиши Буюк жуғрофий кашфиётлар очилган даврда мамлакатлар ўртасида иқтисодий соҳадаги алоқаларнинг мисли кўрилмаган даражада кенгайишига ва Европадаги йетакчи давлатлар: Испания, Португалия, Голландия, Франсия ва Британиянинг колониал империялари ташкил топишига пойдевор яратди.
Айнан ана шу омил, шунингдек, ишлаб чиқариш, транспорт ва алоқа воситаларида улкан олға силжишни ифодалаган ХВИИИ асрнинг охири - ХИХ асрнинг бошларидаги саноат тўнтариши (инқилоби) замонавий кўринишдаги халқаро иқтисодий муносабатларнинг шаклланиши учун зарур бўлган муҳит сифатида глобал иқтисодий макро тизимни юзага келиш жараёнига ҳал қилувчи таъсир кўрсатди. Шундай қилиб, инсониятни ХИХ-ХХ асрлар бўсағасида тараққиётнинг индустриал даврига ўтиши анъанавий кўринишдаги ҳудудий хўжалик тизимлари эволютсиясидан олдинги даврга якун ясади, жаҳон миқёсида Европа (тўғрироғи, инглиз-америка) бозор иқтисодиёти моделининг ғалабасини ифодалади.
Бошқача қилиб айтганда, бир томондан Европа, Шимолий Америкава, маълум даражада, Япония миллий хўжаликларини, иккинчи томондан кенг кўламдаги мустамлака периферияларни ўз ичига олган жаҳон иқтисодий комплекси (мажмуаси)нинг юзага келиши халқаро иқтисодий муносабатлар тизимининг шундай кўринишининг яралишига олиб келдики, букўриниш шу ҳолатда маълум ўзгаришлар билан ҳозирги кунда ҳам мавжуд бўлиб келмоқда. Албатта, ўтган ўн йиллик давр халқаро иқтисодий муносабатлар табиати ва тузилмасига маълум ўзгартиришлар киритди.
Мустамлакачилик империяларининг тугатилиши ва ривожланаётган мамлакатлар (180 дан ортиқ) деб аталмиш гуруҳларнинг вужудга келиши натижасида иқтисодий алоқалар уч иқтисодий марказ, яъни АҚШ, Европа, Япония билан Осиё, Африка ҳамда Лотин Америкасидаги ёш давлатлар ўртасидаги алоқалар кўринишини олди. СССРнинг тарқалиб кетиши ва собиқ сотсиалистик мамлакатларнинг туб ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар йўлига ўтиши режали-буйруқбозлик хўжалигининг самарасиз эканлиги ва ривожланишнинг бозор моделига кенг кўламда ўтиш муқаррар эканлигини намойиш қилди.
Ва, ниҳоят, ихтисослашув ва кооператсиянинг чуқурлашуви билан бирга кузатилувчи ишлаб чиқаришнинг байналмилаллашуви бир қатор интегратсион гуруҳлар, шунингдек, универсал ва ихтисослашган халқаро иқтисодий ташкилотлар пайдо бўлишини рағбатлантирди. Глобаллашув жараёнларининг тезлашишига бир неча омиллар таъсир этади, бу омилларнинг асосийлари қуйидагилар ҳисобланади:
 ёпиқ типдаги миллий иқтисодиётдан очиқ иқтисодиётга ўтиш;
халқаро меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви;
 давлат томонидан тартибга солиш усулларининг такомиллашуви;
 трансмиллий корпоратсияларнинг пайдо бўлиши;
 байналмилал иқтисодий айирбошлаш механизмларининг вужудга
келиши;
 фан ва техниканинг ривожланиши.
Давлатларнинг ёпиқ типдаги хўжалик тизими (автаркия)дан қутилишга интилиши ҳақида гапирганда, йетакчи мамлакатлар ўз сиёсатларида глобал бозор макро тизимини қуришнинг асосий шарти бўлган барча учун баробар рақобат муҳитини сақлаш ёки яратишни илгари сурувчи «очиқешиклар» ва «тенг имкониятлар» тамойилларини амалда қўллаганликларини қайд этиб ўтиш керак.
Халқаро меҳнат тақсимотига келсак, иқтисодий турмушнинг ушбу фавқулодда ҳодисаси хўжалик тараққиётининг илмий-техникавий таркибий қисми биринчи даражали аҳамият касб этганлиги туфайли янги сифатларга эга бўлди. Натижада, миллий иқтисодиётларнинг ихтисослашуви ва кооператсиялашуви жараёнида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган табиий-жуғрофий омил иккинчи даражали бўлиб қолди. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг, трансмиллий корпоратсиялар (ТМК) номини олган халқаро монополистик гуруҳлар давлат чегараларини кесибўтиш орқали сайёрамизнинг барча мамлакатлари ва ҳудудлари бўйлаб менежмент ва маркетингнинг янги услубларини тарқатиш йўналишида глобаллашув жараёнларига таъсир этмоқда.
Хўжалик соҳасида байналмилал айирбошлаш механизмлари сезиларли даражада мураккаблашди - кўплаб янги ҳуқуқий меъёр ва тартиблар пайдо бўлдики, улар халқаро ҳамжамият томонидан тан олинди ҳамда иқтисодий масалалар бўйича икки ва кўп томонлама битимларда мустаҳкамланди.
Охирги эллик йил давомида бир неча ривожланиш босқичларини, яъни автоматлаштириш, компютерлаштириш, биологизатсия кабиларни бошидан кечирган илмий-техникавий инқилоб глобал жаҳон бозорида тамомила янги сегментнинг - ахборотлар ва технологиялар бозорининг пайдо бўлишига олиб келди.
Глобал хўжалик макро тизими тузилмасини табиий равишда мураккаблашуви бозор муҳити функсияларининг табақаланиши билан бирга кузатилади. Бу функсияларнинг асосийлари қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин:
 индикатив — бозор агентлари, яъни ишлаб чиқарувчилар, воситачилар ва истеъмолчиларни товар ва хизматларга талаб ва таклиф тамойиллари йўналиши тўғрисида ахборотлардан хабардор қилиш;
 тартибга солиш — жаҳон нархлари ҳаракатига таъсир ўтказиш;
 коммуникатив — ҳаракатдаги бозор агентлари ўртасида алоқаларни таъминлаш;
 санатсиялаш — рақобат кураши жараёнида бозорнинг «ўз-ўзини даволаши» жараёни, яъни иқтисодий жиҳатдан самарасиз компанияларни бартараф этиш ва талабга эга бўлмаган маҳсулотлар ишлаб чиқаришни тўхтатиш.