Reja Kirish Iqtisodiy inqirozning kelib chiqish mohiyati Inqirozni bashorat qilishning turli xil kontseptsiyalari Jahon iqtisodiyotining yangi inqirozi – iqtisodiy

2-jadval

Covid-19da zarar ko'rgan mamlakatlarning YaIM o'sish sur'atlarining o'zgarishi (%)⁶

Mamlakatlar	Iyul-sentyabr (2019)	Oktyabr - dekabr (2019)	Yanvar-mart (2020)
Xitoy	+1.40	+1.50	-1.80
Italiya	+0.06	-0.30	-2.80
Ispaniya	+0.41	+0.53	-2.20
Germaniya	+0.20	+0.03	-0.30
AQSH	+0.52	+0.52	+0.18
Frantsiya	+0.26	-0.05	-0.20
S. Koreya	+0.41	+1.26	+0.50
Shveytsariya	+0.42	+0.31	+0.40
Buyuk Britaniya	+0.49	+0.02	+0.02
Gollandiya	+0.42	+0.37	+0.03
Avstriya	+0.16	+0.23	+0.03
Belgiya	+0.44	+0.40	+0.02
Norvegiya	+1.58	+0.02	+0.04
Shvetsiya	+0.37	+0.16	+0.04
Daniya	+0.51	+0.19	+0.40
Kanada	+0.28	+0.09	+0.02
Malayziya	+0.60	0.60	+1.30
Avstraliya	+0.55	+0.53	-0.30
Yaponiya	+0.03	-1.81	-1.20

2. 
   jadval shuni ko'rsatadiki, aksariyat mamlakatlarda YaIM o'sish sur'atlari pasaymoqda. Xitoyda, Italiyada, Ispaniya, AQSh, Gollandiya, Belgiya va Avstraliyada YaIM o'sish sur'ati iyulda sezilarli darajada o'zgarmadi, ammo 2019 yil oktyabrdan 2020 yil martgacha pasayishni boshlaydi. Shuning uchun Corona epidemiyasi uchun ushbu mamlakatlarda YaIM o'sish sur'atlari pasaymoqda. Germaniya, Frantsiya, Shvetsiya va Kanadada YaIM o'sish sur'atlari 2019 yil iyul-sentyabr oylaridan 2019 yil oktyabr-dekabrigacha sezilarli darajada pasaygan va shuningdek 2019 yil oktyabr-dekabrdan 2020 yil yanvar-martgacha sezilarli darajada pasayishni boshlaydi. Ushbu mamlakatlarda korona infektsiyasi, YaIM o'sish sur'atlari pasaymoqda. Janubiy Koreya, Avstriya, YaIM o'sish sur'atlari 2019 yil iyul-sentyabr oylaridan 2019 yil oktyabr-dekabrgacha oshiriladi, o'shanda Covid-19 global pandemiya bo'lmagan, ammo 2019 yil oktyabr-dekabrdan 2020 yil yanvar-martgacha sezilarli pasayishni boshlagan. Shunday qilib, Covid-19 intensivligi bilan ushbu mamlakatlarda YaIM o'sish sur'atlari pasaymoqda. Shveytsariya, Daniya va Yaponiyada YaIMning o'sish sur'atlari 2019 yil iyul-sentyabr oylaridan 2019 yil oktyabr-dekabriga qadar pasaygan, ammo juda baxtli ravishda 2019 yil oktyabr-dekabrdan 2020 yil yanvar-martgacha sezilarli darajada o'sishni boshlaydi.
   
3. 
   jadval
   

Covid-19 dan zarar ko'rgan mamlakatlarning ishsizlik darajasi (%)

Mamlakatlar	Oktyabr-2019	Noyabr-2019	Dekabr-2019	Yanvar-2020	Fevral-2020
Xitoy	3.60	3.60	3.62	3.62	3.65
Italiya	9.7	9.7	9.8	9.9	10.0
Ispaniya	14.45	13.92	13.80	13.90	13.90
Germaniya	3.2	3.2	5.0	5.0	5.5
AQSH	3.4	3.5	3.5	3.6	3.6
Frantsiya	8.7	8.5	8.6	8.5	8.5
S. Koreya	3.5	3.6	3.8	4.0	4.2
Shveytsariya	2.2	2.3	2.5	2.6	2.6
Buyuk Britaniya	3.8	3.8	3.9	3.9	4.0
Gollandiya	3.5	3.2	3.0	3.0	3.0
Avstriya	7.0	7.3	8.5	8.7	9.0
Belgiya	5.1	5.2	5.3	5.3	5.5
Norvegiya	3.8	3.9	4.0	4.0	4.0
Shvetsiya	6.0	6.8	7.5	8.2	8.3
Daniya	3.7	3.7	3.8	3.8	3.8
Kanada	5.5	5.9	5.6	5.6	5.8
Malayziya	3.2	3.3	3.2	3.3	3.3
Avstraliya	5.1	5.2	5.3	5.3	5.4
Yaponiya	2.4	2.2	2.2	2.4	2.4

3-jadvalda Xitoy, Germaniya va Buyuk Britaniyadagi ishsizlik darajasi (foizlarda) 2019 yil oktyabrdan 2019 yil noyabrgacha doimiy bo'lib qolganini, ammo 2019 yil noyabrdan 2019 yil dekabrgacha o'sishni boshlaganini, so'ngra yana 2019 yil dekabrdan boshlab o'zgarmasligini ko'rsatmoqda. 2020 yil yanvariga qadar va yana 2020 yil yanvaridan 2020 yil fevraliga qadar Covid-19 avjga chiqqan paytgacha ko'tarila boshladi. Janubiy Koreyada, Avstriyada, Shvetsiyada va Italiyada ishsizlik darajasi 2019 yil oktyabridan 2020 yil fevraligacha (ishsizlik darajasi Italiyada 2019 yil oktyabridan 2019 yil noyabrigacha) butun dunyo bo'ylab Covid-19 o'sayotgan paytda ko'tarila boshlandi. Ispaniya, Frantsiya, Gollandiya va Yaponiyada ishsizlik darajasi 2019 yil oktyabrdan 2019 yil noyabrgacha pasayishni boshladi, keyin Ispaniya va Gollandiyada ham pasayishni boshladi, ammo Frantsiyada o'sishni boshladi va 2019 yil noyabrdan dekabrgacha Yaponiyada doimiy bo'lib qoldi, 2019. AQSh, Shveytsariya, Norvegiya va Malayziyada ishsizlik darajasi 2019 yil oktyabrdan 2019 yil noyabrgacha ko'tarila boshlandi, keyin AQShda bu ko'rsatkich doimiy bo'lib, Malayziyada pasayib ketdi, 2019 yil noyabrdan dekabrgacha Shveytsariya va Norvegiyada o'sdi. 2019 yildan keyin Norvegiyada bu stavka doimiy edi va boshqa mamlakatlarda 2019 yilning dekabridan 2020 yil yanvarigacha o'sishni boshladi. 2020 yil yanvaridan 2020 yil fevraligacha ushbu mamlakatlarda ishsizlik darajasi doimiy bo'lib qoldi, bu yaxshi ko'rsatkichni taqqoslash Covid-19 og'irlashayotgan paytda boshqalarga, Belgiya, Kanada va Avstraliyada ishsizlik darajasi 2019 yil oktyabrdan 2019 yil noyabrgacha oshirildi, keyin yana Kanada, 2019 yil noyabrdan 2019 yil dekabrgacha o'sishni boshladi, ammo 2019 yil dekabrdan 2020 yil yanvargacha doimiy bo'lib qoldi. Covid-19 ushbu mamlakatlarda jiddiylashib borayotgan paytda, 2020 yil yanvaridan 2020 yil fevraligacha ushbu mamlakatlarda ishsizlik darajasi ko'tarila boshlandi. Daniyada ishsizlik darajasi 2019 yil dekabridan 2020 yil yanvarigacha o'sib bormoqda.

4. 
   Hozirgi xolatda O’zbekistonda yanqi inqirozning iqtisodiyotiga ta’siri tahlili
   

Koronavirusning turg'unligiga qarshi kurashishda kuchli siyosat talab etiladi

Agar hukumatlar firmalarning likvidligini qo'llab-quvvatlash, ishchilarga ish haqining yo'qolishini qoplash, moliyaviy tizimni himoya qilish va epidemiyani tezda tiklashga yordam beradigan kengroq iqtisodiyotni rag'batlantirish uchun erta va agressiv iqtisodiy siyosat yuritish sharti bilan tiklanishning aniq yo'li bor.

Koronavirusning turg'unligiga qarshi kurashishda kuchli siyosat talab etiladi

" COVID-19 " Iqtisodchilar nigohida " ustunida " Iqtisodiy sharh " pandemiya xavflari va koronavirus infektsiyasining tarqalishi sharoitida iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlash choralari haqidagi etakchi xalqaro va mahalliy ekspertlar va tahlilchilarning fikrlarini nashr etishda davom etmoqda.

Dunyoning yetakchi iqtisodchilari global koronavirus pandemiyasidan kelib chiqadigan iqtisodiy zararni kamaytirish uchun tezkor siyosiy choralarni ko'rishga chaqirmoqdalar. Iqtisodiy siyosatni tadqiq qilish markazi (CEPR) va VoxEU.org tahliliy portalining britaniyalik olimlari, iqtisod professori Richard Baldvin va Beatrice Veder di Mauro tomonidan tuzilgan maqolalarni o'z ichiga olgan yangi kitobda ekspertlar qat'iy va kelishilgan moliyaviy rag'batlantiruvchi dalillarni inkor etib bo'lmaydi, deb ta'kidlashadi.

2008 yildagi moliyaviy inqiroz global iqtisodiy halokatga aylandi. Banklarning qulashi va kreditlar tanazzuli tufayli millionlab odamlar ishlaridan, uylaridan, jamg'armalaridan yoki bizneslaridan ayrildi. Bu evro inqirozini keltirib chiqardi, undan mamlakatlar asta-sekin tiklana boshladilar va ko'pchilik yo'qolgan o'n yillikdan omon qoldilar. Ba'zilar, COVID-19 pandemiyasi teng darajada salbiy bo'lishidan qo'rqishadi.

Moliyaviy inqirozlar, aslida, moliyaviy tizimga bo'lgan ishonchni yo'qotishdir. Kreditorlar yo'qotishlarga duchor bo'lishlaridan qo'rqishadi va xavfsizroq aktivlarni qidirmoqdalar, bu esa o'z navbatida likvidlikning etishmasligiga olib keladi. Ko'proq xatarli korxonalar qarz olishga qiynaladi, bu esa ularni to'lovga qodir emas.

Qattiq moliyaviy sharoitlar uy xo'jaliklari va firmalarning xarajatlarini kamaytiradi. Shunday qilib, 2008 yildagi moliyaviy inqiroz iqtisodiy bo'ldi: talab pasayishi va xalqaro savdo krizis jahon iqtisodiyotiga ta'sir ko'rsatganda, 15% eng yuqori darajadan minimal darajaga tushdi. Hukumatlar va markaziy banklar aralashdi, lekin moliya va pulni rag'batlantirish yoki bank tizimini tezkor qayta qurish orqali xususiy sektor xarajatlarini etarli darajada qo'llab-quvvatlay olmadi.

Koronavirus epidemiyasining iqtisodi boshqacha, ammo ba'zi oqibatlar shunga o'xshash tarzda davom etadi. Kasallikning tarqalishini to'xtatish uchun yuqumli kasalliklardan qo'rqish va hukumatning harakatlari, ayniqsa ishlab chiqarishda, global ta'minot shokiga olib keldi. Zavod va ofislar ishchilarni himoya qilish uchun yopiladi yoki qisqartiriladi. Chunki yuqtirilgan odamlar o'zlarini izolyatsiya qilishadi - va boshqa odamlar ijtimoiy aloqalarni kamaytiradi - ular parvozlar, bar va restoranlarga va boshqa ijtimoiy tadbirlarga kamroq pul sarflashadi. Korxonalar ishlab chiqarish hajmining pasayishi va bir vaqtning o'zida daromadlarning pasayishiga duch kelishmoqda, chunki ishchilar va iste'molchilar uyda qolishadi. Bu ko'plab kompaniyalarni noqonuniy holga keltiradi, agar siyosatchilar e'tiborga olinmasa, ularning ishdan olinishi yoki yopilishiga olib keladi.

Bu dunyodagi fond bozorlarining erkin tushishining asosiy sababi va investorlarning xavf zonasidan chiqib ketishi sababli davlat obligatsiyalari narxi ko'tarildi.

Biroq, Buyuk Retsessiya davrida va Evro inqirozi paytida duch kelgan noaniqlik bilan hozirgi vaziyat o'rtasida katta farq bor. Moliyaviy inqirozning ko'lami va og'irligini oldindan yoki oldindan aytib bo'lmaydigan darajada qiyin edi.

Iqtisodiyot uchun eng katta tahdid shundaki, hayotiy korxonalar likvid bo'lib, bankrot bo'lishadi.Vaqtinchalik uzilishlar doimiy oqibatlarga olib kelishi mumkin: agar muvaffaqiyatli bo'lgan firmalar bankrot bo'lishsa, bankrotlik to'lqini iqtisodiyotda iz qoldiradi.

Bu kelajakda ishsizlarning ish haqi uchun salbiy oqibatlarga olib keladi va firmalarning aniq ma'lumotlari yo'qoladi, bu kelajakda ishlab chiqarish darajasini pasaytiradi.




1-rasm. 2018-2020- yillarning yanvar-sentabr oylarida aholi jon boshiga YaIMning o‘sish sur’atlari

Keltirilgan diagrammada ko‘rinib turganidek, 2020- yilning yanvar-sentabr oylarida aholi jon boshiga YaIM hajmi 2019- yilning yanvar-sentabr oylari bilan taqqoslaganda 1,5 % ga kamaydi. Aholi jon boshiga YaIM o‘sishi 2019- yilning yanvar-sentabr oylarida 3,9 % ni tashkil etgan.

Joriy davrda ishlab chiqaradigan (qayta ishlash) sanoatning jami sanoat sektori bo‘yicha yaratilgan, qo‘shilgan qiymat tarkibidagi ulushida 2019- yilning yanvarsentabridagi 70,1 % ga nisbatan 75,8 % gacha o‘sishi qayd etildi. Shu bilan birga, joriy davrda sanoatning jami qo‘shilgan qiymati tarkibida tog`-kon sanoati va ochiq konlarni ishlash tarmog‘ining ulushi 15,4 % gacha pasaydi (2019- yilning yanvarsentabrida 22,9 %). 2020- yilning yanvar-sentabr oylari yakunlariga ko‘ra, ishlab chiqaradigan (qayta ishlash) sanoatning qo`shilgan qiymati tarkibida eng katta ulush metallurgiya va metallni qayta ishlash sanoatiga (mashina va uskunalardan tashqari) to`g`ri keldi va 41,9 % ga yetdi. Oziq-ovqat mahsulotlari, ichimliklar va tamaki mahsulotlarini ishlab chiqarishning ulushi 13,4 %, to`qimachilik mahsulotlari, kiyim, teri va unga tegishli mahsulotlar ishlab chiqarish – 11,6 %, rezina, plastmassa buyumlar va boshqa nometall mineral mahsulotlar ishlab chiqarish – 9,1 %, kimyo mahsulotlari ishlab chiqarish – 7,5 %, avtotransport vositalari, treylerlar, yarim pritseplar hamda boshqa transport uskunalari ishlab chiqarish – 6,0 %, koks va neftni qayta ishlash mahsulotlari ishlab chiqarish – 2,4 %, elektr uskunalari ishlab chiqarish – 1,7 % hamda ishlab chiqaradigan (qayta ishlash) sanoatning boshqa mahsulotlarini ishlab chiqarish – 6,4 % ni tashkil qildi.