Reja: Magnit maydoni va uni xaraktyerlovchi kattaliklar. Bio-Savar-Laplas qonuni va uning qo’llanilishi. Magnit maydonni tokli o’tkazgichga ta’siri. Ampyer kuchining tadbiqi. Tokli o’tkazgichning o’zaro ta’siri

 
13.6-rasm. 
V vektorning dS sirt orqali oqimi yoki magnit oqimi deganda 
dF
B
=B
n
dS
B 
 
I 
dS 

n 
в 

---

160 
kattalik tushuniladi.
Mazkur munosabatdan foydalanib magnit oqimining SI dagi birligi-vebyer (Vb) 
ni aniqlash mumkin: 1 Vb – magnit indukstiyasi 1Tl bo’lgan bir jinsli magnit 
maydonda maydon yo’nalishiga pyerpendikulyar ravishda joylashgan 1 m
2
yuzli yassi 
sirtni teshib o’tadigan magnit oqimdir. 
Magnit maydonni zaryadlangan zarraga ta’siri. Lorenst kuchi. Yuqorida 
magnit maydondagi tokli o’tkazgichga ta’sir etuvchi kuch bilan tanishdik. Bu kuchning 
vujudga kelishini Lorenst quyidagicha tushuntirdi: o’tkazgichda tok tashishda qatnashib 
tartibli harakat qilayotgan zaryadlarga magnit maydon ta’sir etadi. Lekin bu zaryadlar 
o’tkazgich sirti bilan chegaralangan hajm ichida harakat qilayotganliklari uchun ularga 
magnit maydon tomonidan ta’sir qilayotgan kuchlarning yig’indisi tokli o’tkazgichga 
ta’sir etuvchi kuch sifatida namoyon bo’ladi. Shuning uchun Ampyer qonunini 
ifodasidan foydalanib magnit maydonda harakatlanuvchi zaryadga ta’sir etuvchi kuchni 
topish mumkin. Bu kuch Lorenst kuchi deb ataladi va bu kuchning matematik ifodasi 
quyidagicha: 
F
l
=Buq sina
Lorenst kuchining yo’nalishi ham chap qo’l qoidasi asosida topiladi. Lekin bu 
yo’nalish musbat zaryadli (q

0) zarralarga magnit maydonda ta’sir etuvchi kuchning 
yo’nalishi bo’ladi. Manfiy zaryadli (q

0) zarraga ta’sir etuvchi kuchning yo’nalishi esa 
qrama-qarshi bo’ladi. Lorenst kuchi zarraning harakat yo’nalishiga pyerpendikulyardir. 
Shuning uchun Lorenst kuchi ta’sirida yo’nalishi o’zgaradi holos.
Zaryadli zarralarning magnit maydondagi harakati.
Bir jinsli magnit maydonga u tezlik bilan kirgan zaryadli zarraning harakati qanday 
bo’ladi? Mazkur savolga javob byerish uchun, (5) munosabatga asoslanib, quydagi 
hollarni muhokama etaylik. 
Zaryadli zarraning harakati magnit maydon indukstiyasi chiziqlari bo’ylab sodir 
bo’layotgan holda u va B vektorlar orasidagi burchak 0 yoki 

ga teng. Zyero, (5) 
formulaga asosan, F
l
=0. Demak, mazkur holda magnit maydon zaryadli zarraga tasir 
etmaydi, zarra magnit maydonda to’g’ri chiziqli tekis harakatini davom ettiravyeradi. 

---

161 
Zaryadli zarra B chiziqlariga pyerpendikulyar ravishda magnit maydonga kirgan 
holda u va B orasidagi burchak

/2 ga teng. Shuning uchun zarraga ta’sir etadigan 
Lorenst kuchining yo’nalishi doimo tezlikka pyerpendikulyar, moduli (F
l
=quB) 
o’zgarmaydi. Bunday kuch ta’sirida zarra aylana bo’ylab harakatlanadi. Aylana radiusi 
R ni 
quB=mu
2
/R
tenglikni echib topish mumkin.
R=mu
2
/qB 
Bundagi m-zarraning massasi, q-zarraning zaryadi. Zarraning bir marta to’liq 
aylanishi uchun ketgan vaqt 
B
qlm
qB
mu
u
u
R
T
)
(
2
2
2







Zarraning aylanish davri deb ataladi, u zarraning solishtirma zaryadi (q/m) va 
maydonning magnit indukstiyasiga bog’liq zaryadning tezligiga esa mutlaqo bog’liq 
emas. 
3. Zarra tezligi magnit maydon yo’nalishi bilan ixtiyoriy 

burchak tashqil etsin. 
Bu holda tezlik vektori u ni ikki tashqil etuvchiga – B bo’ylab yonalgan u
11
va B ga 
pyerpendikulyar ravishda yo’nalgan u
1
ga ajratish mumkin. Zyero, zaryadli zarra u
11
tufayli magnit indukstiya chiziqlari bo’ylab to’g’ri chiziqli tekis harakatda, u
1
tufayli 
esa maydonga pyerpendikulyar tekislikda aylana bo’ylab tekis harakatda qatnashadi. Bu 
ikki harakatning supyerpozistiyasi (qo’shilishi) zarra harakatini tasvirlaydi: o’qi magnit 
maydonga parallel bo’lgan vintsimon spiral chiziq bo’yicha zarra harakatlanadi.