Reja: Mikrobiologik organizmlar haqida tushuncha

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI

Andijon Davlat Universiteti

211-guruh talabasi Turobjonova Sohibjamolning botanika fanidan

KURS ISHI

Mavzu :Bakteriyalar

Reja:

1. 
   Mikrobiologik organizmlar haqida tushuncha.
   
2. 
   Bakteriyalar.
   
3. 
   Bakteriyalarning hujayra tuzilishi.
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
   

Xulosa

Mikrobiologiya (mikro... va biologiya) — mikroorganizmlar haqidagi fan. M. viruslar, barcha prokariotlar va mikroskopik eukariotlar (bir hujayrali hayvonlar, suvoʻtlar, ayrim zamburugʻlar)ni oʻrganadi. Mikroorganizmlarni A. Levenguk (1683) birinchi marta ko'rgan va tavsiflab bergan. Nemis olimi O. Myuller (1786) ilk bor mikroorganizmlarni sistemaga solishga uringan. Mikroorganizmlar haqidagi maʼlumotlar bir qancha rus olimlari (I.Belyayev, I. Kulabin, M. M. Terexovskiy va boshqalar)ning ishlarida ham uchraydi. Lekin M. fan sifatida faqat 19-asrning 2-yarmida, asosan, fransuz olimi L. Paster ishlari taʼsirida shakllana boshladi. L. Paster muayyan kimyoviy jarayonlar, jumladan, har xil bijgʻishlarni mikroorganizmlar faoliyati bilan bogʻliqligini isbotlab berdi; yuqumli kasalliklarni mikroblar paydo qilishi toʻgʻrisidagi gʻoyani himoya qildi; mikroorganizmlarning oʻz-oʻzidan paydo boʻlishi toʻgʻrisidagi gipotezani inkor etdi; anaerobiozni kashf qildi. R. Kox va uning maktabi tomonidan qattiq oziq muhitning yaratilishi, mikroorganizmlarning sof kulturasiga boʻlgan qatʼiy talablar va kasallikning muayyan mikroorganizmga bogʻliqligini aniqlash mezonlarining ishlab chiqilishi bilan qisqa vaqt davomida koʻpchilik kasalliklarning qoʻzgʻatuvchilari kashf etildi. L. Pasterning mikroorganizmlarning tabiatdagi ahamiyati toʻgʻrisidagi gʻoyalarini umumiy M. asoschilari S. Ch. Vinofadskiy va M. Beyerink rivojlantirishdi. Ular tomonidan mikroorganizmlarning elektiv kulturasi (bitta organizmning rivojlanishiga sharoit yaratish) metodining ishlab chiqilishi va moddalarning biologik aylanishi jarayonida ishtirok etadigan mikroorganizmlar guruhining koʻrsatib berilishi bilan eksperimental M. rivojlana boshladi.

M.ning asosiy oʻrganish obʼyektlari bakteriyalar, achitqi zamburugʻlar, aktinomitsetlar va viruslar hisoblanadi. Lekin M. metodlaridan zamburuyelar va boshqa mikroorganizmlarni hamda yuksak tuzilgan koʻp hujayralilar hujayralarini oʻstirishda ham foydalaniladi. Zamonaviy M. bir qancha mustaqil fanlarga ajratiladi. Sanoat (texnik) M. ogʻir, yengil va, asosan, oziq-ovqat sanoati tarmoqlarida uchraydigan zararkunanda hamda oziq mahsulotlarini ishlab chiqarish da foydalaniladigan mikoorganizmlarning faoliyati va biologik xususiyatlarini oʻrganadi. Sanitariya M.sining vazifasi suv, havo, oziq-ovqatlar sifatini nazorat qilish, kasallik tugʻdiruvchi mikroorganizmlar tarqalishining oldini olishdan iborat. Umumiy M. mikroorganizmlar morfologiyasi, fiziologi-yasi, biokimyosi, genetikasi, sistematikasi va ularning tabiatdagi ahamiyatini oʻrganadi. Yashash muhitiga koʻra umumiy M. tuproq, sanoat, suv, geologik, kosmik M.ga ajratiladi. Tuproq, yaʼni qishloq xoʻjaligi M.si tuproq mikroorganizmlari tarkibini, ularning oʻsimliklar qoldigʻini oʻzlashtirishda va oʻsimliklar paraziti sifatidagi ahamiyatini oʻrgatadi. Ekinlarning mikroorganizmlar paydo qiladigan kasalliklariga, qishloq xoʻjaligi zararkunandalariga qarshi kurashning mikrobiologik usullarini ishlab chiqadi. Geologik M. mikroorganizmlarning geokimyoviy jarayonlardagi ahamiyatini oʻrganadi. Suv M.si shoʻr va chuchuk suv mikroflorasining son va sifat tarkibini oʻrganadi, ichiladigan suvning sifatini nazorat qiladi. 1965 yildan kosmik M. rivojlana boshladi. U bir hujayrali organizmlarning kosmik fazodagi hayot faoliyatini oʻrganmoqda.

M. obʼyektlari va jarayonlaridan zamonaviy texnologik M., yaʼni biotex-nologiyada keng foydalaniladi. Zamonaviy M. mustaqil metodologiyaga ega boʻlgan, lekin oʻz tadqiqotlarida fizikkimyoviy biol., sitologiya, genetika va boshqa fanlar qoʻlga kiritgan yutuqlardan foydalanadigan mustaqil fan hisoblanadi.

Oʻzbekistonda mikrobiologik tadqiqotlar 20—30-yillardan boshlandi. 1947 yilda Oʻzbekiston FA Zoologiya va botanika institutlari qoshida mikrobiologiya lab. tashkil etildi. Lab.da tuproq unumdorligini oshirish, silos tayyorlash, oqova suvlarni tozalash, oʻsimlik va hasharotlarning virus kasalliklari ustida tadqiqotlar olib borildi. Tadqiqotlar, ayniqsa, 1977 yilda Oʻzbekiston FA Mikrobiologiya i.t. instituti tashkil etilganidan soʻng kengayib ketdi. Bu davrda Oʻrta Osiyo mikroflorasini aniqlash va oʻrganish (M. E. Mavloniy), vino tayyorlashda foydalaniladigan achitqilar sifatini yaxshilash (X. Abdurazzoqova, N.B.Egamberdiyev, Sh. I. Hakimova), mikroorganizmlardan oʻsimlik qoldiqlari va sanoat chiqindilaridan yem-xashak tayyorlashda foydalanish (J. Toshpoʻlatov, T. D. Jamolov), mikroorganizmlar orasidagi antagonistik munosabatlarni va ular ishlab chiqaradigan antibiotiklarni oʻrganish, ulardan oʻsimliklarni himoya qilishda, chorvachilikda (S. A. Asqarova, S. M. Hojiboyeva, M. Q. Qutliyev, S. B. Boʻriyev) foydalanish hamda sabzavot, poliz, texnika va boshqa qishloq xoʻjaligi ekinlarining bakteriya, zamburugʻ va viruslar qoʻzgʻatadigan kasalliklari (Ye. T. Dikasova, M. I. Isamuhamedov, A. H. Vahobov) ustida keng miqyosda tadqiqot olib borildi. Bir vaqtning oʻzida mikroorganizmlarning geokimyoviy faoliyatiga oid ishlar amalga oshirildi. Tarkibida oltin, mis va boshqa elementlar kam boʻlgan rudalardan elementlarni mikrobiologik yoʻl bilan ajratib olish texnologiyasi ishlab chiqildi (P. T. Malaxova, M. F. Sagdiyeva). Qishloq xoʻjaligi va sanoat korxonalaridan chiqadigan oqova suvlarni mikrobiologik usul yordamida tozalash (J.Q. Qutliyev, R. Sh. Shoyoqubov, S. B. Boʻriyev), gen va hujayra muhandisligi usullari yordamida yengil va oziq-ovqat sanoatlari, qishloq xoʻjaligi va farmakologiya uchun zarur boʻlgan oqsillar, fermentlar, vitaminlar, biologik oʻgʻitlar sintez qilish, shifobaxsh sutqatiq tayyorlash biotexnologiyalari joriy qilindi (A. F. Xolmurodov, A. S. Rasulov, P. Yu. Yusupov, I. J. Jumaniyozov, T.F. Gʻulomova, D. K. Ogay). Bu tadqiqotlar tufayli virus — zamburugʻ — oʻsimlik sistemasida zamburugʻning kasallik qoʻzgʻatish xususiyatidagi oʻzgaruvchanligini aniqlashda mikovirusning ahamiyati ochib berildi (J. Safiyazov). Mikroorganizmlarda fiziologik faol birikmalarning hosil boʻlishi va ularni ishlab chiqishni boshqarish yoʻllari oʻrganildi. Nikotinamidadenindinukleotid (NAD) ishlab chiqaradigan mahalliy zamburugʻlar topildi va ular sintezining ayrim biokimyoviy mexanizmlari aniqlandi (A. F. Xolmurodov, T. Gʻ. Gʻulomova). Sellyupatik fermentlar preparati va oqsilga boy oziq moddalar olish texnologiyasi ishlab chiqildi (K. D. Davronov, 3. R. Axmedova). Sianobakteriyalarni yemiradigan faglar aniqlandi (M. M. Murodov). 50 yillik tadqiqotlar natijasida Oʻzbekistonda birinchi marta mintaqaviy mikroorganizmlar kolleksiyasi yaratildi.

T i b b i yo t M.ning rivojlanishi A. G. Grekov nomi bilan bogʻliq. Uning bevosita ishtirokida Toshkent harbiy gospitali qoshida birinchi bakteriologik lab. (1917), Oʻlka bakteriologiya instituti (hozirgi Vaksina va zardoblar instituti) tashkil etildi (1918). M.ning zamonaviy muammolarini ishlab chiqishga A. O. Obidov, I. M. Muhamedov, M. A. Mirzayeva, L. G. Bajenov, X. I. Ishoqova, E. X. Eshboyev, N. A. Nuraliyev va boshqa katta hissa qoʻshmoqdalar.

Veterinariya M.si sohasidagi tadqiqotlar Oʻzbekiston Veterinariya institutida olib boriladi. In-tda samarali faoliyat koʻrsatgan Sh. T. Rasulov (qoramollarning trixofitiya — qoʻtir kasalligi), I. N. Nevskiy, A. A. Volkova, P. A. Apollosova, P. B. Boboyev, G. N. Nosirov, I. A. Mazitov (qoʻylarning anaerob va salmonellyozli, virusli abortlari), N. K. Siddiqov, I. D. Burlitskiy, M. B. Boboyeva, A. N. Axmedov (mollarning kolibakteriozi, parrandalarning pasterellyoz, pulloroz, tif va boshqa yuqumli kasalliklariga qarshi veterinariyasanitariya tadbirlari), N. Mamatov (hayvonlarda quturish kasalligiga karshi vaksina yaratgan), X. Salimov (qoramollarning leykoz kasalligi diagnostikasi, unga qarshi kurash vositalari) kabi olimlar veterinariya M.si rivojiga katta hissa qoʻshdilar.

Abdurasul Vahobov, Egamberdi Eshboyev, Hoshim Nurmamatov.

Mikrobiologiya ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydigan mayda tirik mavjudodning

shaklnini, katta-kichikligini, o‘sishini hayot kechirish jarayonlarini turli xil 

usullar yordamida o‘rganadigan fandir. Mikrobiologiya fanining 

tarmoqlariga kelsak, bu mikroorganizmlar tarqalishi, hayot kechirish tarzi 

qanday jarayonlardan iboratligidan kelib chiqadi. Chunki mikroorganizmlar 

havoda, suvda, tuproqda, o‘simliklarda, hayvonlarda, odamlarda mavjud. 

Ana shu mikroorganizmlar yashash tarzi davomida juda keng ko‘lamdagi 

foydali ishlari ham juda xunuk oqibatlarga olib keladigan zararli ishlarni 

ham amalga oshira oladilar. Shuning uchun hamma mikroorganizmlarni bir 

xilda yondoshmasdan alohida tarmoqlari bo‘yicha o‘rganish samaralidir. 

Shu sababdan ham texnik (sanoat) mikrobiologiyasi, suv mikrobiologiyasi 

geologik mikrobiologiya tibbyot mikrobiologiyasi, sanitariya 

mikrobiologiyasi, chorvachilik mikrobiologiyasi, tuproq yoki qishloq xo‘jaligi 

mikrobiologiyasi kabi tarmoqlarga ajratilgan. 

   

Texnik (sanoat) mikrobiologiyada – pivo pishirish, vinochilik, 

nonvoychilik, qishloq va boshqa sut maxsulotlarini ishlab chiqarish. 

Shuningdek sut kislota, moy kislota, sirka kislotasi, spirt, oziqabop oqsil, 

vitaminlar, fermentlar, antibiotik dori-darmonlar va xokazolarni olishda ham 

mikroorganizmlardan foydalanish usullari o‘rganiladi. 

 

Suv mikrobiologiyasida – okean, dengiz, daryo, ko‘l, suv 

xavzalari, ariqlar suvi, botqoq yerlardagi mikroorganizmlar tarqalishi va 

xillarini o‘rganadi. Sanoatda ishlatiladigan suv (oqova suv) tarkibidagi 

zaxarli chiqindilarni tozalash yo‘llarini, suv hayvonlariga ozuqa zaxirasini 

tayyorlashda mikroorganizmlardan foydalanish usullarini va boshqa ko‘p 

muammolarni o‘rganadi. Ichimlik suvlarini tozalash ham shu soxa bilan 

uzviy bogliqdir. 

    

Geologik  mikrobiologiyada  – tog jinslari yemirilishlarida 

mikroorganizmlar faoliyati, turli xil madanlarning hosil bo‘lishida, 

madanlardan metallarni ajratib olishda, foydali qazilmalar hosil bo‘lishidagi 

mikroorganizmlarning faoliyatlarini o‘rganiladi. 

   

Tibbiyot mikrobiologiyasida – turli xildagi yuqumli kasalliklarni 

keltirib chiqazuvchi mikroorganizmlar hayot faoliyati va ularga qarshi 

kurash choralarini ishlab chiqarish muammolarini o‘rganiladi. 

  

Chorvachilik mikrobiologiyasi – bunda qishloq xo‘jaligi 

hayvonlarida kasallik tugdiruvchi mikroorganizmlar bilan kurashish chora-

tadbirlari ustida, teri, mo‘yn mikroorganizmlari, hayvonlarning ovqat xazm 

qilish va turli organizmlaridagi mikroorganizmlar faoliyatini o‘rganish 

maqsad qilib qo‘yilgandir. 

   

Sanitariya va epidemiologiya mikrobiologiyasi – bu soxa atrof 

muhitda insonlarga, hayvonlarga, foydali hasharotlarga zarar keltiruvchi 

turli xildagi mikroorganizmlarning tarqalishining oldini olish choralari bilan 

shugullanadi. Har xil usullar bilan shu kasallik tarqatuvchilarga va ularni 

keltirib chiqaruvchi manbalarga qarshi kurashadi. 

  

Qishloq 

xo‘jalik 

mikrobiologiyasi 

- qamrovi juda katta bo‘lgan fan 

soxalaridan biridir. Bunda faqatgina tuproqda mavjud bo‘lgan 

mikroorganizmlar xillari va biologiyasi bilan shugullanib qolmasdan, shu 

mikroorganizmlar bilan o‘simlik o‘rtasidagi, tabiatda atmosfera va tuproq 

o‘rtasidagi boglanishda mikroorganizmlar roli haqidagi ma’lumotlar bilan 

ham tanishib chiqiladi. Tuproq mikroorganizmlarning turli-tumanligi, tuproq 

unumdorligini oshirishdagi roli, o‘simliklarning suvda erimaydigan 

moddalarni o‘zlashtirishdagi mikroorganizmlar ahamiyati ham shu soxaga 

taaluqlidir. Tuproqdagi mikroorganizmlarning azot almashinuvidagi,  fosfor 

va oltingugurt birikmalarning, kaliy, temir va xokazo elementlari 

birikmalarning aylanishi va o‘simliklarga o‘zlashtiriladigan holatga 

o‘tishligini ham bilib olamiz. Qishloq xo‘jaligi mikrobiologiyasida senaj, silos 

tayyorlashda, biologik faol moddalar hosil bo‘lishida, mikrobiologik ya’ni 

bakterial ugitlar tayyorlashda ham ishtirok etuvchi mikroorganizmlar turlari 

va faoliyati bilan tanishiladi. Shunga asosan tuproqni unumdorligini 

oshirish va yuqori hosil olish maqsadida sanoatda bakteriologik o‘gitlar 

ishlab chiqarilishi masalalari ham o‘rganiladi.