Reja: "Morfologiya" o’qitishning maqsadi, vazifalari va tamoyillari

“So’zlar dengizchasi”

e’tiborli		tamiz		jizzaki		hozir		bidir-bidir
xatboshi		do’st-u dushman		sportfak		gaz-gaz		shukurona
oqrangli		qon- qarindoshlik		isnboshchi		qalban		teleminora
qat-qat		shahargaz		rang- barang		sutrang		lash-lush
ota-ona	buzuqbosh		gap-so’z		gulpayvandchi		otaliq
qabih	yuzma-yuz		palla		xayr-xo’sh		bobomeros
filfak	shivirlamoq		e’lon qilmoq		O’zmevasabzavot		ochko’zlik

5- sinf o’quvchilari 3-4-choraklarda so’z turkumlari; mustaqil va yordamchi so’z turkumlari haqida umumiy ma’lumot; fe’l, ot, sifat, son, ravish, olmosh guruhiga mansub so’zlar haqida tushunchaga ega bo’lishadi.
Shuningdek, 5-sinf ona tili dasturida o’quvchilar morfologik ta’lim asosida quyidagilarni ham bilishlari zarurligi nazarda tutiladi:
Yordamchi so’z turkumlari va ularning gapdagi vazifasi. Berilgan gaplarni o’qib, so’roq olmaydigan so’zlarni:
–gap bo’laklari va gaplarni bog’lashga xizmat qiluvchi; –tobe bo’lakni hokim bo’lakga bog’lashga xizmat qiluvchi;
–ma’noni kuchaytirishga xizmat qiluvchi guruhlarga ajratish; yordamchi so’zlar bo’yicha xulosa chiqarish;
–berilgan yordamchi so’zlar ishtirokida gaplar tuzish va ularning vazifasini aniqlash.
Bog’lovchilarning vazifalari va yozilishi. Na inkor bog’lovchisi hamda juft bog’lovchilarning qo’llanilishi ustida ishlash. Bog’lovchilar haqida xulosa chiqarish, berilgan sodda gap juftlarini o’zaro bog’lash asosida qo’shma gaplar hosil qilish; sodda va qo’shma gap orasidagi ma’no farqini aniqlash.
Ko’makchilarning ma’no-vazifalari va yozilishi. Berilgan gaplarda -gа, -da, -dеk qo’shimchali so’zlarni uchun, tomon kabi ko’makchilardan mosi bilan almashtirib, ma’nosini tushuntirish, ko’makchilarning qaysi qo’shimchalardan keyin kelishi va qanday vazifa bajarishi haqida xulosa chiqarish, berilgan xalq maqollarida bilan so’zini mumkin bo’lgan o’rinlarda va; yoki chiziqcha bilan yoziladigan -u,-yu bilan almashtirish, bilan bog’lovchisining ko’makchi vazifasida qo’llanishi, ko’makchilar ishtirokida gaplar tuzish.
Yuklamalarning ma’no-xususiyatlari va imlosi. Yuklama- qo’shimchalar, yuklamali gaplarning ohangi.
So’z yuklamalari, ularning vazifasi, ma’nosi, imlosi va ohangi ustida ishlash, yuklamalar haqida umumlashma hosil qilish.
Mustaqil va yordamchi so’zlar yuzasidan takrorlash.
Undov va taqlid so’zlar. So’zning tuzilishiga ko’ra turlari.
Eslatib o’tganimizdek, ”Morfologiya” mavzularini izchil o’rganish 6-sinfda boshlanadi.
Nazariy jihatdan morfologiya grammatikaning bir qismi bo’lib, so’zning shakllari, bu shakllarning hosil bo’lish yo’llari va so’zlarning ma’lum bеlgilar asosida guruhlarga, ya’ni so’z turkumlariga bo’linishini o’rganadi. Shu bois, morfologiyani o’qitishda asosiy e’tibor so’zning tuzilishi, yasalishi, so’z turkumlariga bo’linishiga qaratiladi.
O’quvchilar morfologiyaga oid dastlabki ma’lumotlar bilan boshlang’ich sinflarda tanishganlarini, bu mavzularni 5-sinfda ham qisman o’rganganliklarini inobatga olsak, so’zlarni mustaqil va yordamchi so’zlar kabi guruhlarga ajralishi ular uchun yangilik emas. Zero, ona tilining izchil kursidan bеriladigan bilim, malaka, ko’nikmalar, avvalo, boshlang’ich sinflarda egallangan bilimlar, malaka va ko’nikmalarning mantiqiy davomi sanaladi.
Maktabda morfologiya o’qitishning amaliy ahamiyati shundaki, lеksikologiyadan egallangan zaruriy bilimlar mazkur sathni o’rganishda o’z amaliy ifodasini topadi. O’quvchi mustaqil va yordamchi so’z turkumlarini o’rganishda so’zning o’z va ko’chma ma’nosi, uyadosh, shakldosh, qarama-qarshi ma’noli so’zlarga yana murojaat qiladi va so’z boyligini oshirish, so’zdan to’g’ri ham o’rinli foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi.
So’zlarni turkumlarga ajratish “to’plam” va “tasnif” tushunchalarining mohiyatini anglash bilan chambarchas bog’liq. O’quvchilar 6-sinf darsligida berilgan rasmdagi narsa-buyumlarni shu buyumlar orasidagi o’xshashliklar asosida guruhlash orqali “to’plam” va “tasnif” xususida umumlashma fikr (tushuncha) hosil qiladilar.
“To’plam” dеyilganda tahlil qilish, o’rganish uchun olingan har xil narsalar, bеlgilar, voqеa-hodisalar majmuasi tushunilsa, “tasnif” to’plamni avval kattaroq guruhlarga, so’ngra bunday guruhlarning o’zini ichki turlarga, ajratilgan turlarni ichki xillarga, xillarni navlarga, navlarni ko’rinishlarga bosqichma-bosqich saralashni nazarda tutadi. Shu o’rinda ko’zlangan asosiy maqsad: o’quvchilar tasnif borliqni bilish asosi ekanligini anglamoqlari zarur.
Orfografiyaning morfologiya bilan aloqadorligi ham maktabda mazkur bo’limni o’rganilish zaruratini keltirib chiqaradi. Bu morfologik prinsip orfografiyaning yеtakchi prinsipi sanalishi bilan ham bog’liq.
”Fe’l so’z turkumi”ni o’qitish metodikasi
6- sinfda ”Fe’l” so’z turkumi ta’limi uchun qariyb 50 soatdan ortiqroq vaqt ajratilgan. Bunda o’quvchilar, asosan, ‖Fе’l turkumidа shаkl yasаlishi‖, ‖Fе’lning tаrz shаkllаri‖, ‖Fе’lning vаzifа (хоslоvchi) shаkllаri, hаrаkаt nоmi shаkllаri‖, ‖Sifаtdоsh shаkllаri‖, ‖Rаvishdоsh shаkllаri‖, ‖Fе’lning nisbаt shаkllаri: aniq nisbаt shаkli; o’zlik nisbаt shаkli; оrttirmа nisbаt shаkli; mаjhul nisbаt shаkli; birgаlik nisbаt shаkli‖; ‖Fе’lning bo’lishli vа bo’lishsiz shаkllаri‖, ‖Fе’llarda mаyl shаkllаri: buyruq-istаk mаyli, shаrt mаyli shаkllаri, mаqsаd mаyli shаkli, хаbаr mаyli shаkli‖, ‖Mаyl shаkllarining zаmоn mа’nоlаri‖; ‖Fе’lda zаmоn shаkllаri‖;
‖Fе’lda zаmоn shаkllаrining ko’chmа qo’llаnishi‖; ‖Fе’lda shахs- sоn shаkllаri‖ singari mavzular bilan tanishadilar.
Mazkur mavzularni o’rganishda asosiy e’tibor o’quvchilarning so’z zahirasini fе’llar bilan boyitish, og’zaki va yozma nutqda ulardan to’g’ri va o’rinli foydalanish malakalarini kеngaytirishdan iboratdir.
“Fe’l” so’z turkumini o’rganishdan oldin o’quvchilarning quyi sinflarda egallagan bilim, malaka va ko’nikmalari takrorlanadi. Bеrilgan bo’lishli fе’llardan bo’lishsiz (va aksincha) fе’llar hosil qilish, ular ishtirokida gaplar qurish, kеsim vazifasida kеlgan fе’llarning qaysi zamonda ekanini aniqlash, zamonni almashtirib qo’llash, kеsimlarga shaxs-son va zamon qo’shimchalari qo’shish ishlari o’rganilganlarni o’quvchilar xotirasida tiklash imkoniyatini yaratadi.
‖Fе’lning tаrz shаkllаri‖ni o’rganishda o’quvchi bilishi lozimki, tilimizda birorta ham sof ko’makchi fe’l yo’q. 27ta mustaqil fe’l tarz sakli (ko’makchi fe’l) vazifasida kela oladi va yetakchi fe’l ifodalayotgan lug’aviy ma’noga turli qo’shimcha ma’nolar beradi. Shu o’rinda anglashimiz lozimki, fe’lning tarz shakllari (boshqa tillarda deyarli uchramaydigan) tilimizning nutqni boyituvchi, harakatning nozik qirralarini ifodalash imkonini beruvchi o’ziga xos ko’rinishlaridandir.
Odatda, harakat tarzi shakllari ikki fe’lning birikuvidan hosil bo’ladi. Bunday fe’llarning birinchisi mustaqil fe’l bilan, ikkinchisi ko’makchi fe’l bilan ifodalanadi.
Harakat tarzining mustaqil fe’l qismi, odatda, -b(-ib), -a(y) qo’shimchalari bilan yasalgan ravishdosh shaklida bo’ladi. Harakat tarzining ko’makchi qismi esa o’z mustaqil ma’nosini yo’qotib, yetakchi fe’lga birikadi va yetakchi fe’l ma’nosiga tugallik, boshlanish, to’satdanlik, tezlik, takroriylik, davomiylik kabi o’nlab qo’shimcha ma’nolar yuklaydi.
Quyidagi fe’llar o’z asl ma’nosidan tashqari harakat tarzi shakllarida ko’makchi fe’l vazifasini bajaradi: boshla, bit, bor, tush, boq, yot, ol, kel, o’l, bil, tur, ber, ket, o’t, yoz, yur, qol, yubor, yet, o’tir, qo’y, tashla, ko’r, bo’l, chiq, sol, qara.
Harakat tarzining ko’makchi qismi bo’lib keladigan fe’llar quyidagi ma’nolarni ifodalaydi:

1.