Reja: Ob’yektlarni matematik yozuvlari, matematik modellari

3. Nofaol va faol tajriba

Tajriba usuli asosida matematik model qurish uchun nofaol yoki faol tajribalar o`tkazilishi mumkin.

Agar tajriba jarayon yoki tizimga hech qanday o`zgartirishlar kiritmasdan o`tkazilsa, bunday tajriba nofaol tajriba deyiladi. Bunda ma’lumotlarni laboratoriyalarning hisobga olish daftarlaridan olish ham mumkin. Lekin, bu holda ma’lumotlarning real jarayondan talabga javob beradigan qilib olinishini ta’minlash zarur. Ma’lumotlar o`lchash asboblaridan ham olinishi mumkin. Bu holda ko`pincha uzluksiz ma’lumotlarni diskretlashtirishga to`g`ri keladi.
Hozirgi davrda nofaol tajriba asosida statistik modellar qurish usuli keng tarqalmoqda. CHunki katta o`lchovga ega jadval ma’lumotlarni olish qulayligi va arzonligi bilan birga, bu ma’lumotlarni tez va aniqroq qayta ishlash imkoniyatiga ega bo`lgan EXM lar va kompyuterlar paydo bo`ldi.
Lekin nofaol tajribalar o`tkazish yo`li bilan qurilgan matematik modellar hamma vaqt ham talab qilingan aniqlikni ta’minlayvermaydi. Ma’lumotlarni priborlardan olishda jarayon yoki tizim ishiga ta’sir etmaslik uchun vaqtni iloji boricha qisqartirish talab etiladi. Bu talab esa o`lchash aniqligini kamaytiradi. Bunday sharoitda model koeffitsiyentlarini aniqlashda faol tajriba o`tkazish maqsadga muvofiqdir, ya’ni bunday model qurish uchun ham faol, ham nofaol tajribalar o`tkaziladi.
Faol tajriba o`tkazishda kiruvchi faktorlarning qabul qilinishi mumkin bo`lgan qiymatlar oldindan rejalashtiriladi. Faol tajribalar o`tkazish mexanizmi yetarlicha mukammal ishlab chiqilgan.
Lekin faol tajriba o`tkazishning hamma vaqt ham imkoni bo`lavermaydi. Bunda kutilgan natijalarga erishmaslik katta-katta moddiy zararlarga olib kelib, model muallifining javobgarlikka tortilishiga sababchi bo`lishi mumkin.
Faol tajribalar o`tkazish uchun laboratoriya ishlari o`tkazish maqsadga muvofiqdir.
Faol yoki nofaol tajribalar o`tkazish yo`li bo`yicha qurilgan matematik modellarning kamchiligi, bu modellar kirish ko`rsatkichlarining o`zgarish sohalarida yaroqli bo`lib, sohadan tashqaridagi qiymatlar uchun yaroqsiz bo`ladi. Bir jarayon yoki tizim uchun qurilgan matematik modelni umumlashtirib bo`lmaydi.
SHunday qilib, ob’yektning statik modelini qurishda matematik statistikaning quyidagi:
a) Nofaol tajriba o`tkazilganda – regression tahlil, korrelyatsion tahlil, tashkil etuvchi funktsiyalarni ketma-ket chiqarib tashlash usullari;
b) Faol tajriba o`tkazilganda – klassik yoki tajribaning bir faktorli rejasi, ortogonal va rotatabel faktorli rejalar, markaziy kompozitsion rejalar, simpleks rejalar, D - optimal rejalar va tajribani ketma-ket rejalashtirish usullari qo`llaniladi.
ob’yektning dinamik modelini qurishda quyidagi usullardan foydalaniladi:
a) Faol tajriba o`tkazilganda – ma’lum ko`rinishdagi ta’sirlar berishga asoslangan usullar;
b) Nofaol tajriba o`tkazilganda – korrelyatsion, spektralp va dinamik regression tahlil usullari.
Matematik modelni qurish usuli tekshirilayotgan ob’yektning xususiyatlari, tekshirish masalasi va shartlari bo`yicha tanlanadi.
Ko`p faktorli murakkab jarayon yoki tizimlarning modellarini tajriba – statistik usullar orqali qurish katta hajmdagi hisoblash ishlarini bajarishni talab etadi. SHuning uchun matematik model qurishni rejalashtirgan tadqiqodchining EXM va kompyuterlarda ishlay bilishi maqsadga muvofiqdir.