Reja: Ob’yektlarni matematik yozuvlari, matematik modellari

5. Keskin farq qiluvchi tajriba natijalarini chiqarib tashlash usullari

Tajriba natijalarining ichida boshqalaridan o`ta katta yoki o`ta kichik bo`lgan ma’lumotlar uchrashi mumkin. Odatda bunday ma’lumotlar jadvaldan chiqarib tashlanadi, Masalan, tajriba o`tkazish natijasida chiquvchi ko`rsatkichning Y<sub>1</sub> Y<sub>2</sub> Y<sub>3</sub> ..... Y<sub>i</sub> .... Y<sub>j</sub> .... Y<sub>m-1</sub> Y<sub>m</sub> qiymatlarini olaylik va Y<sub>i</sub>=Y<sub>min</sub> bo`lsin. Agar Y_min va Y_max qiymatlar boshqa qiymatlardan keskin farq qilsa, ular o`rta qiymat va dispersiyaning me’yoridan chetga chiqib ketishlariga sabab bo`ladi.

Ma’lumotlarning keskin farq qiluvchi ekanligini aniqlash va chiqarib tashlash usullarini ko`rib chiqamiz.
Keskin farq qiluvchi ma’lumotlar imkoniyatlarini aniqlash usulining birinchi va eng ishonchlisi – ma’lumotlarni olish shartlarini tahlil qilishdir. Agar shart – sharoitlar me’yoridan yoki belgilangan rejadan sezilarli farq qilsa, ma’lumotning qiymati qanaqa bo`lishidan qat’iy nazar, u jadvaldan chiqarib tashlanadi.
Ikkinchi – statistik usul tajriba shartlari o`zgarishini aniqlash qiyin bo`lganda qo`llaniladi. Bu usulning mohiyati quyidagilardan iborat:

1. 
   Ma’lumotlar jadvalining har bir satri uchun o`rta qiymat va dispersiyalar hisoblanadi.
   

(3)
(4)

2. 
   Smirnov – Grabs mezonlari hisoblanadi:
   

(5)
(6)

So`ngra V<sub>xmax</sub> va V<sub>xmin</sub> lar Smirnov – Grabs mezonining 1 – ilovadan topilgan V<sub>J</sub> [R<sub>d</sub>,m] yoki V<sub>J</sub> [,m] jadval qiymati bilan solishtiriladi, bunda =1- Rd – ahamiyatlilik darajasi, Rd – ishonchlilik extimoli. Agar V<sub>xmax</sub>>V<sub>J</sub> va V<sub>xmin</sub>>V<sub>J</sub> shartlar bajarilsa, shubxa qilinayotgan eng katta yoki eng kichik tajriba natijalari chiqarib tashlanadi. Agar jadvalda keskin farq qiluvchi qiymatlar bittadan ortiq bo`lsa, qarab chiqilgan usul ketma-ket bir necha marta qo`llaniladi.

Misol: faraz qilaylik, tajribalar o`tkazish natijasida quyidagi natijalar olinsin: 199; 239; 214; 229; 224; 234; 219; 300; 224; 218.
Keskin farq qiluvchi qiymatlarni chiqarib tashlash operatsiyasini bajaramiz.

1 - ilovadan V_J [=0,05;m=10]=2,29 va V_J [=0,01;m=10]=2,54 bo`lib, V<sub>xmax</sub>>V<sub>J</sub> bo`lgani uchun 300 tajribalar jadvalidan chiqarib tashlanadi.

Agar V_J [=0,05;m=10]< V_xmax<V_J [=0,01;m=10] holat ro`y bersa tajriba o`tkazish shartlari obdon tekshirilib ko`riladi. Undan so`ng bajarilgan ishlar 239 uchun bajariladi.
Endi Y_min=199 uchun hisoblash ishlarini bajaramiz.
Y=300 chiqarib tashlangan so`ng tajribalar soni m=9 bo`ladi.

S{Y}=11,8;

1 - ilovadan V_J [=0,05;m=9]=2,24.

V_xmin<V_J bo`lgani uchun 199 tajribalar jadvalidan chiqarib yuborilmaydi.