Reja: «O’qituvchi nutqi madaniyati» fanining maqsad va vazifalari

chegara-chek ara, yuring- juring.

Xususiy me’yor muayyan nutq shakllarida  amal qiladigan me’yorlar bo’lib, u umumiy

me’yorning nutqiy ko’rinishlaridir. Masalan: ko‘zacha- ko‘racha, ana shu – ashu. 

Yuqoridagi   tahlillardan   kelib   chiqqan   holda,   shuni   aytish   mumkinki,   o’zbek   tilining

quyidagi xususiy me’yorlari haqida gapirish mumkin:

1. O’zbek adabiy tili me’yori;         

2. O’zbek lahja va shevalar me’yori; (dialektal me’yor)

3. O’zbek so’zlashuv nutqi me’yori;

4.   O’zbek   tilining   ijtimoiy   tarmoqlari,   ya’ni   «ijtimoiy   dialektlar»,   «ijtimoiy   argolar»

me’yori.

Bulardan   bizni   adabiy   til   me’yori   qiziqtiradi.   Ana   shu   me’yor   tufayli   til   yuqorida

ta’kidlaganimizdek, umumxalq tilining yashash shakllaridan farq qiladi.

Til elementlarining me’yoriy holatga keltirishga intilish adabiy tilga xos xususiyatdir, bu

jarayon muntazam davom etadi. Adabiy me’yor o’z holicha shakllanadi. Uning shakllanishi va

taraqqiyotiga tilning tarkibiga kiruvchi lahja, shevalar turlicha hissa qo’shadilar.

Xalqning madaniyati yuksalib borgan sari me’yorni tashkil etuvchi til vositalari qo’llash

jihatdan   barqarorlashib,   mustahkamlanib   boradi.   Demak,   me’yor   ma’lum   bir   til   jamoasida

mustahkam qo’llanib kelayotgan lisoniy hodisalar yig’indisidir. Me’yor til qurilish unsurlarning

hammasiga   tegishlidir.   Shunga   ko’ra   o’zbek   adabiy   tilining   aniq   me’yorlari   quyidagicha

belgilanadi:

1. Fonetik me’yorlar;      2. Talaffuz me’yorlari;       3. So’z yasash me’yorlari;

4. Morfologik me’yor;    5. Sintaktik me’yor;            6. Uslubiy me’yor;

7. Lug’aviy me’yor;        8. Punktuatsion me’yor.      9. Aksentologik me’yor.

Fonetik me’yor.  Hozirgi adabiy til uchun 6 ta unli va 25 ta undosh tovushni qo’llanishi

me’yor   hisoblanadi.   Bu   tovushlar   yig’indisi   o’zbek   tilida   so’zlashuvchilarning   talaffuz   va

yozishdagi ehtiyojlarini qondirib kelayotgan bo’lsa ham, u ayrim kamchiliklarga egadir.

O’zbek adabiy til me’yorining takomillashuviga to’sqinlik qilayotgan bu kamchiliklar nutq

madaniyatiga bag’ishlab o’tkazilgan respublika konferentsiyasida o’zbek alifbosini turkiy xalqlar

alifbosiga yaqinlashtirish masalasi ko’tarildi, a ni e bilan, u ni o‘ bilan, o ni a bilan almashtirish

tavsiya qilindi. Ikkinchidan, e’tibor talaffuz va yozishdagi nomuvofiqliklarga qaratildi. Masalan:

jurnal so’zidagi j ni jo’ja so’zidagi j dan farqlash keraqligi aytilib, alifboda j va j harflari bo’lishi,

alifboga ng o’rniga n harfi, x va h ning yaqinligi hisobga olinib, x o’rniga h ni qabul qilish lozim

degan fikrlar bayon qilindi.

Alifbodagi bu kamchiliklar o’qish o’qitish jarayoniga ham, nutq madaniyati taraqqiyotiga

ham salbiy ta’sir ko’rsatayotganga o’xshaydi. (Albatta, bu boradagi kamchiliklar yangi o’zbek

alifbosida ma’lum darajada tuzatildi).

---

Lotin yozuvidagi yangi o’zbek alifbosining joriy qilinishi alifbo bilan bog’liq bir qator

muammolarni hal bo’lishiga yordam beradi. Lekin bu to’la hal bo’ldi degani emas.

Talaffuz   me’yori.  Adabiy   tilning   og’zaki   va   yozma   shakli   bo’lgani   kabi,   nutqda   ham

imloviy hamda talaffuz me’yorlari mavjud. Adabiy talaffuz me’yori til birliklarining og’zaki

nutq jarayonida adabiy til me’yoriga muvofiq kelishidir. Yozuv tufayli o’zbek tilining imloviy

me’yori anchagina durust xolga keltirildi, lekin talaffuzda har xilliklar davom etib kelmoqda va

bu   xol   o’zbek   tili   nutq   madaniyatiga   ta’sir   ko’rsatmoqda.   Buning   sabablarini   quyidagicha

izohlash mumkin:

1. Adabiy tilning og’zaki me’yorlarini barcha bir xilda mukammal egallay olmagani sezilib

turadi. Og’zaki adabiy tilni egallash yozma adabiy tildan foydalanishga ko’ra sustroq.

2. Adabiy tilda so’zlovchilar nutqida mahalliy shevalar ta’siri kuchli. Bu ayniqsa, lahjaviy

talaffuz va lahjaviy aktsentlarda sezilib turadi.

3. O’zbek adabiy talaffuzi doirasidagi ko’zga tashlanuvchi xususiyatlardan biri keksa yoki

yosh avlod nutqidagi tafovutdir.

4.   Adabiy   tilning   og’zaki   shakli   me’yorlarining   qat’iylashuvida   yozma   nutq,   yozilgan

matnlar, talaffuz va imlo lug’atlari ijobiy rol uynab keldi.

SHu bilan birga yozma nutq ta’siri og’zaki adabiy nutq doirasida ba’zi bir nuqsonlarni ham

yuzaga   keltirdi.  Og’zaki   nutqda  yozma  nutq  uchungina  xos  bo’lgan  ibora  va  uzun   jumlalar

yuzaga keladi. Bir qator so’zlar yozilgan shaklida, sun’iy talaffuz etiladigan bo’ldi.

Aytilganlardan   xulosa   shuki,   chet   tillardan   qabul   qilingan   va   qilinayotgan   so’zlar

iste’molda o’zbek tilining ichki rivojlanishi, amal qilish qonun - qoidalariga buysunishi kerak.

(Bugungi   kunda   ingliz   va   nemis   shuningdek   boshqa   chet   tillardan   so’z   o’zlashtirish,   bozor

iqtisodi munosabati bilan keng tus oldi. Bunday so’zlarga munosabat avjga kirdi).

Birinchi o’rinda, o’zbek tilining talaffuz me’yorlarini nazariy jihatdan asoslanishi, talaffuz

va imlodagi tafovutlarning qonuniyatlari ochilishi, chet talaffuz me’yorini bir sistemaga keltirish

lozim.   SHuni   aytish   kerakki,   o’zbek   tilining   talaffuz   qonuniyatlari   umumlashtirilgan   holda

jamoatchilikka yetkazish kerak.

Keyingi yillarda adabiy tilning  og’zaki shakli bir muncha me’yorlashib, yozma nutqga

yaqinlashib bormoqda. Bu xalqimizning  madaniy saviyasi o’sganligini  ko’rsatadi. Bu borada

olimlar, pedagoglar umuman ziyolilarning, oliy va o’rta ta’limning xizmatlari kattadir. Ana shu

ta’sirni   yanada   kuchaytirishda   radio,   televidenie,   teatr,   kino   san’atida,   matbuot   va   badiiy

adabiyotdan unumli foydalanish kerak.

Imloviy me’yor. Imloviy me’yor, ya’ni yozuv me’yori adabiy tilning madaniylik darajasini

boshlab   beruvchi  asosiy  mezondir.   Imloviy  me’yor   til  vakillari  tomonidan  kelishilgan  holda

yuzaga keltiriladi va unga amal qilinishi maxsus qoidalar orqali yo’lga qo’yiladi. Me’yor sifatida

tavsiya etilgan til unsurlaridan foydalaning millat vakillari uchun majburiy sanaladi.

Hozirgi o’zbek adabiy tilining yozuv me’yorlari 1956 -yil 4 aprelda tasdiqlangan «O’zbek

orfografiyasining asosiy qoidalari» ga tayanadi. Mazkur imlo qoidalarida:

1. Unli va undoshlar imlosi, ayirish (’) va yumshatish (ьtetlarda ham o’qitilyapti. ) belgilari;

2. O’zak va negizlar, qo’shimchalar imlosi;

3. Qo’shma juft va qisqartma so’zlar imlosi;

4. Bo’g’in ko’chirish imlosi;

5. Bosh harflar imlosi kabi bo’limlardan iborat.

Bu imlo shu paytga kadar o’zbek xalqining ehtiyojini kondirib kelayotgan bo’lsa ham,

uning ma’naviy jihatdan  eskirganligini,  ayrim kamchiliklari  borligi  ma’lum  bo’lib qoldi. Bu

kamchiliklar   tilshunoslikka   bag’ishlangan   anjumanlarda,   matbuotda,   o’zbek   orfografiyasi   va

punktuatsiyasining asosiy qoidalariga bag’ishlangan munozaralarda qayd etildi. Imlo qoidalari

lotin yozuviga asoslangan yangi o’zbek alifbosi bilan bog’liq holda yangi qabul qilindi. Bu yangi

imlo qoida 1995 -yil 24 avgustda tasdiqlandi. Mazkur imlo qoidada 1956 -yil imlo qoidalaridagi

kamchiliklarni   bartaraf   etishga   harakat   qilindi.Imloviy   me’yorning   mustahkamlanishida

lug’atlarning roli benihoya katta ekanligini qayd etish zarur.

---

Grammatik me’yor.  Tilshunoslikning nazariy jihatdan bir muncha mukammal ishlangan,

so’z shakllari, qo’shimchalar, so’z birikmalari va gap tuzilishi ancha me’yorlashtirilgan bo’limi

grammatikadir. Adabiy til uchun turlovchi, tuslovchi hamda so’z yasovchi qo’shimchalarning

eng ma’qul variantlari shevalar bilan qiyoslangan holda tavsiya etilgan va morfologik me’yor

sifatida berilgan. Lekin nutqda bu me’yorlarning buzilish hollari uchraydi. Ko’pincha qaratqich

va   tushum   kelishigi   qo’shimchalari   farqlanmaydi,   -   li   va   -   lik   qo’shimchalarini   qo’llashda

qorishtirish xollari uchraydi: xorazmli paxtakorlar, xorazmlik paxtakorlar.

Adabiy tilning so’z yasash shakllari ham shevalardan farqlanadi: olaylik — olayli, ketaylik

-   ketayli.   SHevalardagi   so’z   yasovchi   qo’shimchalar   soni   adabiy   tilga   nisbatan   ko’p.   Lekin

nutqda adabiy tildan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Yaxshi, namunaviy nutqka qo’yiladigan

talab uning grammatik jihatdan to’g’ri bo’lishidir. Bu jihatdan og’zaki va yozma nutq hamda

she’riy nutq o’ziga xos farqlarga ega. Har qanday holatda gap tuzish qoidalarini yaxshi bilish va

ulardan to’g’ri foydalana bilish zarur. Ammo nutqda har doim ham so’zlovchi ana shu sintaktik

me’yorlarga amal qilmayapti:

Nima yetishmasdi? Yetishmasdi faqat

Manga bahor olib keluvchi bizlar (Mirmuhsin)

Inversiyaning haddan tashqari qo’llanishi ham sintaktik me’yorning buzilishiga olib keladi.

Lug’aviy me’yor. Adabiy tilda milliy tilning yashash va amal qilish qonuniyatlaridan kelib

chiqib so’z tanlash imkoniyatlari uning leksik me’yorini belgilaydi. Adabiy til xalq tilida mavjud

bo’lgan so’z variantlaridan eng ma’qulini ya’ni hamma uchun tushunarli bo’lgan ko’rinishlarini

tanlab olib,  me’yor sifatida takdim  etadi.  Qolgan  variantlar  esa sheva va lahjalarda  ijtimoiy

guruhlar tilida yashayveradi.

Ijtimoiy   hayotda   yuz   berayotgan   o’zgarishlar,   yangiliklar   eng   avvalo   leksikada   o’z

ifodasini   topadi.   Shu   tufayli   ham   leksikaning   boyib   borishi   ham   tildagi   boshqa   unsurlarga

qaraganda bir muncha faoldir.

Semantik   -   uslubiy   me’yor.  So’z   bir   yoki   bir   nechta   ma’noda   bo’lishi   mumkin.   So’z

ma’nolarining qaysi biri hozirgi o’zbek adabiy tili uchun me’yor ekanligini belgilash Semantik

me’yor   hisoblanadi.   So’zlarning   ma’nosi   tilning   izohli,   ikki   tilli   va   atama   lug’atlarda   o’z

ifodasini topadi.

Adabiy tilning uslubiy me’yori til birliklarining nutqda vaziyat ko’zda tutilgan maqsaddan

kelib   chiqib   eng   ma’qulini   qo’llash   zaruriyatidan   paydo   bo’ladi.   SHu   ma’noda   uslubiyat

deganda, so’z qo’llash mahorati ham tushuniladi.

Tilning uslubiy me’yorini belgilashda til birligi qo’llanilayotgan kontekstga qarab hukm

chikarish eng to’g’ri yo’ldir. Chunki har bir birlik nutq jarayonida o’zining u yoki bu stilistik

imkoniyatini namoyish etadi. Tilda esa bunday imkoniyat cheksizdir.

Xullas, me’yor tilning ijtimoiy vazifa bajarishining asosiy sharti bo’lib, unga amal qilish,

shu  tilda   so’zlovchilar   va yozuvchilar  uchun  majburdir.   O’zbek  tilining   qanchalik   me’yorga

keltirilganligini va unga qanchalik amal qilinishi umummilliy o’zbek madaniyatining taraqqiyot

darajasini belgilovchi omillardan biridir.