Reja: «O’qituvchi nutqi madaniyati» fanining maqsad va vazifalari

muzlar eridi» gapini olaylik. Bu gap bog’lovchisiz qo’shma gapdir. Grammatik qurilish to’g’ri,

so’zlar o’zaro to’g’ri bog’langan, qo’shma gap qismlari hisoblangan har bir sodda gap orqali

ifodalangan fikr ham to’g’ri, umumiy fikr ham mantiqqa mos keladi. SHu gapni «Muzlar eridi,

kunlar isib ketdi» shaklida o’zgartirib ko’rilsa, yana har bir gap ifodalagan fikr ham, so’zlarning

birikishi   ham   to’g’riligicha   qolaveradi.   Biroq   mantiq   buziladi.   Demak,   bu   qo’shma   gap

qismlarining o’rinlashish tartibi faqat birinchi holatdagi kabi bo’lishi lozim.

Ko’rinadiki,   lisoniy   vositalarni   yuqoridagi   kabi   noto’g’ri   qo’llash,   birinchidan   nutqni

buzsa, ikkinchidan mantiqiylikka va ta’sirchanlikka ta’sir qiladi. Demak, adabiy til me’yorining

buzilishi, nutq sifatiy xususiyatiga salbiy ta’sir qiladi. Ana shuning uchun ham nutq madaniyati

sohasi tilshunoslik fani bilan – me’yoriy grammatika bilan chambarchas bog’liq holda bo’ladi va

unga tayanadi. 

Nutq madaniyati sohasining leksikologiya va semasiologiya sohalari bilan uzviy bog’liqligi

hech shubhasizdir. Nutqiy aniqlik va mantiqiylikni tilning so’z boyligini egallamasdan, har bir

so’zning   ma’nolarini   aniq   bilmasdan   turib   ta’minlash   mumkin   emas.   Jumladan,   tildagi

sinonimlarning yaxshi bilmasdan turib, tushunchalarni aniq ifodalab bo’lmaydi. Masalan, yuz

so’zi anglatgan tushuncha bilan bashara so’zi anglatgan tushuncha bir xil emas:  Basharangga

---

odam qarab bo’lmaydi, yuzingga odam qarab bo’lmaydi gaplarini olib qaraylik. Bu ikkala gap

ma’nosida guyo farq yo’qdek. Biroq birinchi gapda shaxsning butun gavdasi, ust - boshi ko’zda

tutilsa, ikkinchi gapda yuzi ko’zda tutiladi. Demak, yuz va bashara so’zlari o’zaro sinonim bo’lsa

- da, ular anglatayotgan tushunchalar bir - biridan farq qiladi.

Tilning   so’z   boyligini,   uning   sinonimlar,   antonimlar,   omonimlar   sistemasini,   har   bir

so’zning o’ziga xos ma’no va grammatik xususiyatlarini, ularning o’zaro munosabatlarini yaxshi

bilish   -  nutqning   tozaligi,   ta’sirchanligi,   ifodalilshi,   qisqaligi   kabi   ko’pgina   boshqa   aloqaviy

sifatlarni ham ta’minlaydi.

Demak, tilning lug’at tarkibini yaxshi bilmasdan turib, boy nutqga erishib bo’lmaydi. Nutq

madaniyati   ilmiy   tarmoq   sifatida   lug’atshunoslik   (leksikografiya)   bilan   uzviy   aloqadorligipi

ko’rsatadi. SHu o’rinda S.Akobirovning quyidagi fikri juda ahamiyatlidir: «Fikrni qisqa, aniq va

to’g’ri   ifodalash   uchun     muvofiq   so’z   topish   kerak   bo’lgan   xollarda   ham   lug’atlardan

foydalaniladi».

Nutq   madaniyati   sohasining   tekshirish   ob’ekti   nutqning   aloqaviy   sifatlari   yig’indisi   va

tizimini,   ularni   ta’minlovchi   shart   -   sharoitlar,   shu   sifatlarning   takomillashuvi,   rivoji     yoki

qoloqlashishi,   pasayishi   kabilarni   o’z   ichiga   olsa;   uslubiyat   sohasining   ob’ekti   til   va   nutq

uslublarini o’rganshidir. Modomiki, uslubiyat nutq uslublarini ham o’rganar ekan, xuddi shu

holatda   nutq   madaniyati   bilan   uning   munosabati   vujudga   keladi.   CHunki   nutq   madaniyati

haqidagi ta’limot o’z-o’zidan til uslublarini batafsil aks ettirish, har bir uslubning o’ziga xos

tomonlarga   ega  ekanligining  imkoniyatlarining  yoritilishiga   ehtiyoj   sezadi.  CHunki nutqning

aloqaviy sifatlari, odatda har bir uslub doirasida o’zgarishi, biri bir uslubda yaxshiroq namoyon

bo’lgani   holda,   ikkinchisi   boshqa  bir   uslubda   sustroq   namoyon   bo’ladi.   Masalan,   publitistik

uslubda aniqlik, to’g’rilik birinchi o’ringa chiqsa va yaxshiroq namoyon bo’lsa, badiiy uslubda

ifodalilik, tasviriylik, obrazlilik, mantiqlilik kabi sifatlar birinchi o’ringa chiqadi. Badiiy uslubda

badiiy   tasvir   vositalaridan   keng   foydalaniladi.   SHuning   uchun   ham   ba’zan,   badiiy   uslubda

eskirgan va lahjaviy so’zlardan ham foydalaniladi, ba’zan so’z shakllarining  o’zgartirilishiga

ham   ruhsat   etiladi.   Nutq   madaniyati   haqidagi   ta’limot   nutq   uslublarining   nutq   aloqaviy

sifatlariga   ba’zan   ijodiy,   ba’zan   salbiy   ta’sir   qilishi   bilan   bog’liq   bo’lgan   masalalarni   ham

o’rganadi. CHunki kishilar har qanday sharoitda va o’z faoliyatlarining hamma sohalarida bir-

birlari bilan aloqada bular ekanlar, ularning har biri o’z tilidagi lug’aviy grammatik va boshqa

vositalarni tanlab ishlatishga harakat qiladi.

Ko’rinadiki, uslubiyat va nutq madaniyati bir - birini tamomila inkor etmaydi aksincha, bir

- birini to’ldiradi, alohida - alohida soha bo’lishlariga qaramay, bir - biri uchun xizmat qiladi.

Nutq   madaniyati   ilmiy   soha   sifatida   mantiqshunoslik   va   ruhshunoslik   fanlari   bilan

chambarchas aloqada bo’ladi. Ma’lumki, mantiqiy tushunchalar va hukmlar bilan ish yuritadi.

Madomiki, tushunchalar so’z bilan; fikrlar, hukmlar gap bilan ifodalanar ekan, ana shu so’zlar va

gaplar bilan ular ifodalagan tushunchalar va hukmlarning bir - biriga mos kelgan -kelmaganligi,

ular o’rtasida zidlikning bor - yo’qligi muhimdir.

Ma’lumki, so’zlar ko’p ma’noli bo’ladi va ular bir necha tushunchani ifodalashi mumkin:

oyoq - odamning oyog’i, stulning oyog’i, mashinaning oyog’i kabi. SHuningdek, so’z o’zgarmay

qolgani holda tushuncha o’zgarib ketishi mumkin: domla tushunchasi o’zgargan, so’z o’sha -

o’sha.

Xuddi shuningdek, har bir hukm albatta ma’lum bir gap orqali ifodalansa-da, ba’zan gap

bilan   hukm  bir-biriga  mos  kelmay  qolishi  ham   mumkin.   Masalan,  farzandni  kim   sevmaydi,

deysiz? gapi so’roq gap, inkor shaklida, biroq undan tasdiq hukmi anglashiladi. Ritorik so’roq

gaplar ana shunday xususiyatlarga egadir. Bir hukm ba’zan bir necha gap orqali ham ifodalanishi

mumkin. Buning natijasida sintaktik sinonimiya vujudga keladi. Men bu kitoblarni ukam yaxshi