Reja: «O’qituvchi nutqi madaniyati» fanining maqsad va vazifalari

o’qisin deb oldim. Bu kitoblarni ukam yaxshi o’qisin degan maqsadda oldim.

Har   ikki   gap   ham   to’g’ri   tuzilgan.   Ular   ifodalagan   hukmda   ham   zidlik   yo’q.   Demak,

nutqdan mantiqsizlik kuzatilmaydi. Ana shu nutqda mantiqsizlik yo’qligi mantiqiy kategoriya

hisoblangan hukmning to’g’riligi bilan tasdiqlanadi. Berilgan hukm ikki xil gapda ifodalangan

ekan. Birida hissiylik yo’q, ikkinchisida esa qisman bo’lsa-da his -tuygu bor.

---

 Nutq madaniyati bilan ruhshunoslikning munosabati, nutqning o’rinli - o’rinsiz ekanligini

belgilashda   namoyon   bo’ladi.   So’zlovchi   har   -   xil   vaziyatlarda,   har   -   xil   odamlar   o’rtasida

bo’ladi. Demak, u o’z nutqini ana shu vaziyatlar va odamlar holatini hisobga olgan holda tuzishi

kerak.   Bundan   tashqari   tinglovchilar   kayfiyati   degan   narsa   ham   bor.   So’z   tinglovchilarning

zerikib turganligi sezilib tursa-yu, nutq qanchalik to’g’ri bo’lmasin, notiq o’sha zerikkanlikni his

qilmasa va nutqni cho’zib yuborsa, uning ta’sir kuchi yo’qoladi. ,

Nutqni ta’sirchan qilishda tilning tasviriy

vositalaridan hisoblangan metonimiya, metafora kabilardai foydalaniladi. Nutq madaniyati

bilan ruhshunoslik munosabatida ko’proq notiqning u yoki bu fikrini bayon qilishda odamlar

kayfiyatini   hisobga   olishi   birinchi   o’rinda   turadi.   Har   bir   kishining,   umuman   tinglovchining

kayfiyatiga qarab nutqso’zlash taqozo etiladi. Tinglovchilar bilan samimiy muomala hamma vaqt

notiqning   asosiy   vazifasi   bo’lishi  lozim.   Tinglovchilarning  yuz  va   ko’z  ifodalarini   ko’rmay,

sezmay turib, eng zo’r zarur gapni aytib yuborishni o’ylab ko’rish kerak. Ana shunday zarur

gaplar hammaning diqqati tortilgan paytda aytilishi zarur.

Hamma vaqt ham tinglovchilar oldida uyalib qolmaslik, noo’rin so’zlarni, gaplarni ishlatib

yubormaslik uchun notiq odamlar ruhiyatini chuqur ko’zda tutishi lozim, ularni qiziqtiradigan

narsalarni topishga harakat qilishi, boshqa mavzu, boshqa hodisalarga o’tib ketmasligi kerak.

Har   bir   notiq   uning   nutqi   qanday   tuzilganda   tilning   qanday   tasviriy   vositalarini   qaysi

holatlarda,   nutqning   qaysi   qismida   ishlatganda   tinglovchilar   kayfiyatiga   ta’sir   qilinishi,   ular

kayfiyatini o’zgartirishini yaxshi bilishi lozim. Ana shundagina ko’zlangan maqsadga erishish

mumkin.

Nutq madaniyati nafosat (estetika), badiiy adabiyot, adabiyotshunoslik, adabiy tanqidchilik

kabi fanlar bilan uzviy aloqadadir. Chunki yaxshi nutq tinglovchiga estetik zavq berishi kerak,

uni hayajonlantirishi lozim. Badiiy nutq esa ta’sirchan nutq bo’ladi, shu orqali kishilar ongiga

ta’sir etadi. Unday nutq egasi badiiy tasvir vositalaridan juda keng foydalanadi.

Badiiy nutqning adabiy til me’yorlariga munosabati ham boshqacha. Unda ba’zi adabiy

me’yorlardan chekining ham uchrashi mumkin. Biroq bunda ma’lum bir maqsad ko’zda tutilgan

bo’ladi.

Xullas,   nutq   madaniyati   sohasi   ko’pgina   boshqa  fanlar   bilan   ham   o’zaro   munosabatda

bo’ladi. Ayniqsa, uning tilshunoslik, uslubiyat, notiqlik  san’ati,  matnshunoslik, ruhshunoslik,

falsafa hamda adabiyotshunoslik fanlari bilan aloqasi juda mustahkamdir. 

Tabiat   va   jamiyatda   inson   tilidek   murakkab,   serqirra,   serqatlam,   servazifa,   shakl   va

mazmun mosligi hodisasi kamdan-kam topiladi. Til dunyoni bilish, bilimlarni to’plash, saqlash,

keyingi   avlodlarga   yetkazish,   ruhiy   kategoriyalarni   voqelantirish   kabi   bir   qancha   vazifalarni

bajarishga qaramasdan  asosiy e’tibor  uning kishilar o’rtasidagi  aloqani ta’minlash vazifasiga

qaratib kelindi.

Tilni faqat insonlar o’rtasidagi aloqa vositasi sifatidagina talqin etish insonning tabiiy tilini,

bu benihoya murakkab va muhtasham hodisani soddalashtirishdan, aniq bir milliy qiyofa yoki

milliy   -   ruhiy   zamindan   mutloqo   mosuvo   bo’lgan   sun’iy   tilga   (masalan   esperanto)

tenglashtirishdan,   yo’l   harakatini   tartibga   solish   maqsadida   yaratilgan   shartli   «til»   ga

baravarlashtirishdan boshqa narsa emas. Agar til faqat aloqa vositasigina bo’lganda edi. U juda

oddiy, sodda va qashshoq bir narsaga aylangan bulardi. 

Holbuki, til   bemisil boy, sehr-u sinoatga, ruh-u ruhoniyatga, ko’rk -u komillikka limmo -

lim bir xilqatdir.

CHinakkam nutq madaniyati esa tilni ana shunday rangin xilqat tarzida idroq etish asosida

shakllanadi.

Aniqki,   nutq   madaniyati   jamiyat   madaniy   -   ma’rifiy   taraqqiyotining,   millat   ma’naviy

kamolotining   muhim   belgisidir.   Haqiqiy   ma’nodagi   madaniy   nutq   shaxs   umummadaniy

saviyasining   favqulodda   muhim   unsurlaridan   biridir.   SHuning   uchun   ham   mamlakatimizda

ma’naviy - ma’rifiy isloxotlar davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi deb e’lon qilingan bugungi

kunda   nutq   madaniyati   ko’nikmalari   va   malakalarini   oshirish,   ta’lim   jarayonlarining   barcha

---

bosqichlarida madaniy nutq muammolarini yetarli darajada nazarda tutish har qachongidan ham

dolzarblik kasb etganligi bejiz emas.

Respublikamizning   «Davlat   tili   haqida»   gi,   «Ta’lim   to’g’risida»   gi   qonunlari,   Kadrlar

tayyorlash   bo’yicha   Milliy   Dastur   va   boshqa   juda   ko’plab   hujjatlarda   ma’naviy   -   ma’rifiy

tarbiya, til masalalariga alohida ahamiyat berilgan. Jamiyatimizning har bir a’zosi, har qanday

mutaxassis, zamon bilan hamqadam kadr, eng avvalo, o’z ona tilisining sobit sohibi bo’lmog’i

lozim. Prezidentimiz I.Karimov ham o’z nutqlarida shunday ta’kidlaganlar: «O’z fikrini mutlaqo

mustaqil, ona tilida ravon, go’zal va lo’nda ifoda eta olmaydigan mutaxassisni, avvalombor,

rahbar kursisida o’tirganlarni bugun tushuning ham, oqlash ham qiyin».

Fikrni   ona   tilida   mustaqil,   ravon,   go’zal   va   lo’nda   ifoda   etmoq   uchun   odamda   nutqiy

madaniyat yetarli darajada bo’lmog’i lozim.

Zero,nutq madaniyati tildan bemalol va maqsadga o’ta muvofiq tarzda foydalana olishni

ta’minlaydigan ko’nikma, malaka va bilimlarning jami demakdir.

Nutqning madaniyligini ta’min etadigan to’g’rilik, aniqlik, mantiqiylik, ifodalilik, boylik,

soflik kabi bir qancha sifatlar mavjud. Ana shu kommunikativ sifatlarning  barchasini o’zida

mujassamlashtirgan nutq madaniy nutq hisoblanadi.

Albatta, nutqning to’g’riligi, ya’ni uning adabiy til me’yorlariga qat’iy mosligi madaniy

nutqning asosiy, markaziy sifatidir. Ammo har qanday to’g’ri nutq madaniy bo’lavermaydi. U

yuqorida aytilgan boshqa kommunikativ sifatlarga ega bo’lgandagina chin ma’nodagi madaniy

nutq   atamasini   oladi.   SHunga  qaramasdan,   uzoq   vaqtlar   bizning   ta’lim   tizimimizda,   asosan,

nutqning to’g’riligigagina diqqat qilindi, shu sifatni o’rgatishga zo’r berildi.

Rossiyada Pyotr I zamonida shunday farmon chiqarilgan ekan, unga ko’ra jismoniy yoki

nutqiy nuqsonga ega bo’lgan odam, har qancha yetuk mutaxassis bo’lmasin, dars berish uchun

sinfga kiritilmagan. Dunyoda boladay ziyrak taqlidchi va tanqidchi yo’q, shuning uchun «jonli

ko’rgazmali qurol» har jihatdan to’kis va tugal bo’lishi lozimligi oddiy mantiqning talabidir.

O’qituvchining asosiy quroli «ketmoni» uning tili, nutqi ekan, bu qurol samarali ishlamog’i

uchun u o’tkir bo’lishi kerak, shuning uchun «O’qituvchi nutq madaniyati» fani faqat filologiya

fakulteti   talabalarigagina   emas,   balki   har   qanday   fan   o’qituvchilarini   tayyorlaydigan

fakulьtetlarda ham o’qitilyapti. tetlarda ham o’qitilyapti. 

Xulosa qilib aytganda, nutq madaniyati muammolarini ilmiy asosda o’rganishni yanada

chuqurlashtirish ham bugungi kunda alohida dolzarblik kasb etdi. Bu borada anchagina ishlar

qilingan. Ammo hali qilinadigan ishlar juda ko’p. Mustaqillik sharofati bilan erkin taraqqiyot

yo’liga tushib olgan tilimizning o’z tabiatiga xos mezonlarni tayin etish unuttirilgan boyliklarni

tiklash,   sofligini   ta’minlash   tamo-yillarini   takomillashtirish,   bir   necha   ming   -yillik

madaniyatimiz   tarixidagi   nutqiy   odob   an’analarini   o’rganish,   so’zni   benazir   ne’mat   sifatida

ardoqlagan ulug’ ajdodlarimizning ulkan merosini bor bo’yicha ko’rsatib berish o’qituvchilar va

bo’lajak o’qituvchilar oldida turgan muhim vazifalardir.