Reja: «O’qituvchi nutqi madaniyati» fanining maqsad va vazifalari

---

1 - mavzu:   O’qituvchi nutqi madaniyati – o’quv fani.

Reja:

1. «O’qituvchi nutqi madaniyati» fanining maqsad va vazifalari.

2. Nutq madaniyati va boshqa fanlar.

3. Nutq madaniyati - millat ma’naviy kamolotining muhim belgisi.

4. Xulosa.

O’zbek nutqi madaniyati va uslubiyati masalalarini tadqiq qilish o’zbek tilshunosligi oldida

turgan eng dolzarb muammolardan biridir. Chunki notiqlik san’ati sirlarini o’rganish, o’z fikrini

bayon qilayotgan lisoniy materiallardan to’g’ri foydalanish, har bir til vositasini keraqli va lozim

bo’lgan   o’rinda   mantiqan   va   grammatik   jihatdan   to’g’ri   qo’llash   ijtimoiy   hayotning   barcha

sohalarida  xizmat  qiluvchi  har bir mutaxassis uchun, umuman har qanday madaniyatli  kishi

uchun hayotiy zarurat deb hisoblanishi kerak.

Har bir shaxsning nutqi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bir kishining nutqi tinglovchiga

yaxshi tushuniladi, voqea – hodisalar haqida aniq, ravshan ma’lumot beradi, o’zining til qurilishi

bilan   tinglovchining   xulqiga   ta’sir   etadi.   Boshqa   bir   kishining   nutqidan   tinglovchi   asosiy

narsalarni ajratib ololmaydi.

Bunday   nutqning   til   qurilishida   grammatik   -   uslubiy   nuqsonlar   bo’ladi.   Tilga   olingan

nutqlarning birinchisi to’g’ri, madaniyatli nutq, keyingisini nuqsonli nutq deyish mumkin.

Tor   ma’noda   nutq   madaniyati   -   til   me’yorlarini   egallamoq,   ya’ni   talaffuz,   urg’u,   so’z

ishlatish, gap tuzish qonunlarini yaxshi bilmoq, shuningdek, tilning tasviriy vositalaridan har xil

sharoitlarga mos va maqsadga muvofiq foydalana olish, ifodali  o’qish madaniyatini  egallash

demakdir.

Nutq   madaniyati   -   tilning   tuganmas   boyligini   egallashdir.   Nutq   madaniyatini   egallash

orqali   kishi   yetuklik   sari   bir   qadam   tashlagan   bo’ladi.   Insoniyat   umummadaniyatining   katta

tarkibiy qismini nutq madaniyati tashkil etadi.

Nutq madaniyati atamasi adabiyotlarda asosan ikki xil ma’noda ishlatiladi: birinchidan,

nutq madaniyati de-yilganda, nutqning fazilatlari (sifatlari) yig’indisi, bu fazilatlarning tizimi

tushuniladi; ikkinchidan, nutq madaniyati atamasi namunaviy nutq sirlarini egallash haqidagi

ta’limotni anglatadi.

O’qituvchi   nutqi   madaniyati   -   amaliy   jihatdan   o’qituvchi   nutqining   xilma   -   xil

muammolarini   tadqiq   qiluvchi   fan.,   Pedagogika   institutlarida   tilshunoslikning   nazariy

kurslaridan olingan bilimlarga suyangan holda to’g’ri va chiroyli nutq tuzishning qonuniyatlari,

sirlari,   til,   til   me’yorlari,   nutq,   nutqning   sifatlari,   nutqiy   uslublar,   nutqda   uchrashi   mumkin

bo’lgan   kamchilik   va   xatolar,   nutqiy   asarlarning   ko’rinishlari,   nutqning   talaffuziga   doir

muammolar yuzasidan bahs yuritadi.

O’qituvchi nutqi madaniyati fan sifatida o’z tekshirish ob’ekti va vazifalariga ega. Uning

tekshirish   predmeti   nutqning   til   qurilishi,   adabiy   til   me’yorlari   va   nutqning   kommunikativ

(aloqaviy) fazilatlaridir. Bu fazilatlar har qanday nutqda bir xil darajada bo’lmaydi. SHuning

uchun turli kishining nutqi tinglovchi tomonidan turlicha qabul qilinadi. Hatto bir kishining turli

mavzuda so’zlagan nutqi ham har xil bo’lishi mumkin. 

Ma’lumki, har qanday fan ham u yoki bu tomonlari bilan boshqa fanlar bilan bog’langan

bo’ladi,   unda   ko’tarilgan   masalalar,   muammolar   boshqa   fanlar   tomonidan   ham   o’rganiladi,

ba’zan ularning ham tekshirish ob’ekti bo’ladi. Ba’zan esa ma’lum bir muammoni hal qilishga

boshqa - boshqa fanlar o’z xususiyatlaridan kelib yondoshadi va uni ana shu xususiyatlardan

kelib chiqib hal qiladi. Jumladan, uslubiyat ham tilshunoslikning, ham adabiyotshunoslikning

tekshirish   ob’ekti   bo’la   oladi.   Faqat   tilshunoslik   nuqtai   -   nazaridan   boshqa   yo’sinda,

adabiyotshunoslik nuqtai - nazaridan boshqa yo’sinda tekshiriladi. Uslubiyatga har ikki fan o’z

xususiyatlaridan kelib chiqib yondashadi, ikki xil munosabatda bo’ladi.

O’qituvchi nutq madaniyati fan sohasi sifatida shakllangan ekan, u albatta, boshqa fanlar

bilan   munosabatda   bo’ladi.   Nutq   madaniyati   ta’limotining   lingvistik   va   nolingvistik   fanlar

---

o’rtasida tutgan o’rnini belgilashda uning boshqa fanlarga qay darajada aloqasi borligini, poetika,

uslubiyat, me’yoriy grammatika kabi ta’limotlar bilan aloqasini ular orasidagi umumiy tomonlar

va tafovutlarni aniqlash katta ahamiyatga egadir. 

Rus tilshunosi B.N.Golovinning fikricha: «...bu soha tilshunoslikning barcha bo’limlariga,

shuningdek ruhshunoslik, mantiqshunoslik, estetika, sotsiologiya, pedagogika fanlariga tayanib

ish ko’radi. Nutq madaniyati, ayniqsa stilistika bilan yaqin munosabatdadur. Ba’zi mutaxassislar

nutq   madaniyatini   uslubiyatga   singdirib   yubormoqchi   bo’lishadi.   Holbuki,   uslubiyatning   o’z

predmeti va o’ziga xos vazifalari bor».

Ko’rinadiki,   o’qituvchi   nutq   madaniyati   alohida   soha   sifatida   shakllangan   va   o’quv

rejalariga alohida fan sifatida kiritilgan bo’lishiga qaramay, bu soha ayniqsa tilshunoslik fani

bilan juda mustahkam aloqadadir.

Nutqning aloqaviy sifatlari ichida nutqning to’g’riligi eng asosiy belgilardan hisoblanadi.

Namunaviy   nutq   birinchi   navbatda   to’g’ri   tuzilgan   nutq   bo’lishi   kerak.   Nutq   to’g’riligi   esa

adabiy til me’yorlariga to’la amal qilishga asoslanadi. Demak, nutq madaniyatida asosiy narsa

nutq to’g’riligi bo’lsa, bu esa adabiy til me’yorlariga amal qilish orqali yuzaga keladigan bo’lsa,

o’z   –   o’zidan   har   bir   xalq   nutqiy   madaniyatining,   u   haqidagi   ta’limotning   asosini   shu   xalq

tilining me’yoriy grammatikasi, shu xalq tili sistemasi tashkil etadi.

Nutq   madaniyati   sohasi   til   hodisalariga   boshqa   tomondan   yondashadi:   grammatik

hodisalar,   grammatik   kategoriyalar,   til   qurilishi   kabi   masalalar   bilan   shug’ullanmaydi.   Nutq

madaniyati grammatik hodisalarga, til dalillariga asosan shu til adabiy me’yorlariga mos kelish –

kelmasligi  nuqtai – nazaridan yondashadi. Qanday holatda me’yorga qat’iy amal qilish juda

zarur bo’lib, qanday holatlarda undan chekining mumkinligi, unga yo’l qo’-yilishi mumkinligi

nuqtai   -   nazaridan   baholaydi.   Grammatik   kategoriyalar,   grammatik   shakllar,   til   birliklariga

adabiy til me’yori talabi bilan baho beradi. Ularning tabiati bilan shug’ullanmaydi. Jumladan,

masalan so’zning qaysi turkumga oidligi,  qanday grammatik  kategoriyalarga, qanday fonetik

yoki morfologik tuzilishlarga ega ekanligi nutq madaniyati  fanining tekshirish ob’ekti emas.

Biroq o’sha so’z o’zbek adabiy tilida kam qo’llanadimi, uning qo’llanishi, ma’lum bir shakli,

talaffuz ma’lum bir ma’nosi bilan hozirgi tilda ishlatilib turishi o’zini oqlaydimi yoki yo’qmi

ekanligi nutq madaniyashga aloqadordir.

"Tildagi   so’zlar,   grammatik   shakllarning   ma’no   va   vazifalari,   ularning   tuzilishi

tilshunoslikda o’rganiladi.  Biroq nutqning ma’lum bir jarayonida  o’sha so’z yoki grammatik

shakl   qaysi   shaklda   va   qaysi   ma’noda   qo’llanishi   mumkinligi,   qo’llashning   o’zini   oqlash   -

oqlamasligi nutq madaniyatiga aloqadordir. 

Nutq madaniyatining aloqaviy sifatlaridan hisoblangai mantiqlilik va ta’sirchanlik ham,

ma’lumki, adabiy til me’yorlariga to’la amal qilish orqali ta’minlanadi. Me’yorga amal qilmaslik

mantiqsizlikni vujudga keltirib qo’yishi, nutqni buzishi mumkin. Masalan,  «Kunlar isib ketdi,