Reja: Salb yurishlarining boshlanishi sabablari Salb yurishlarining Rim papaligi tomonidan uyushtirilishi

Mavzu: Sо‘nggi о‘rta asrlarda Yaponiya
Reja: 
1.Yaponiyani birlashtirish uchun kurash.2. Yaponiyada Tokugava rejimining о‘rnatilishi.3. 
Yaponiya Tokugavalar syogunati davrida.4. Syogunat davrida feodal tuzumning 
rivojlanishi.5.Tokugavaning olib borgan ichki va tashqi siyosati. “Yaponiyaning yopilishi. 
1192 yilda Yaponiya shimolidagi harbiy zodagonlar о‘z sardorlari Yoritomo Minomotoni 
syogun deb e’lon qildilar. 1507 yildan boshlab Yaponiya tarixida notinch davr boshlandi. Bu 
davr Yaponiya tarixiga «Kurashuvchi viloyatlar davri» nomi bilan kirdi. «Kurashuvchi 
viloyatlar davri» nomini olgan tarqoqlik va fuqaro urushlari davridagi Asikaga syogunatidan 
(1467-1568), syogunat (1192-1867 yillarda Yaponiyada harbiy-feodallar unvoni, u Bukufi deb 
ham nomlangan) meros qilib oldi. Bu davr vassallarning syogunlarga qarshi kurashlari bilan 
ajralib turadi. Asikaga xonadonidan bо‘lgan syogunlar poytaxt Kioto ustidan nazoratni 
qо‘ldan berdilar, u yerda shaharni mustaqil boshqarishning kuchli tizimi shakllandi. 
Yetakchilik endi viloyatlardagi hukmdorlarga- knyaz-daymiolarga о‘tdi. О‘z knyazliklarida ular 
xо‘jalik va siyosiy hayot ustidan tо‘liq nazorat о‘rnatishga harakat qildilar. Bu davrda knyazlar 
daromadlarining tarkibi о‘zgardi. Masalan, yirik feodal urug‘i Sandyonisilarning daromadi ilk 
о‘rta asrlar davrida (XIII asrda) otameros mulkdan (syozendan) 50 foizdan ortiqroqni tashkil 
etgan bо‘lsa, XVI asr boshlarida 29 foizga tushib ketdi. 1549 yilda Omi viloyatidagi Isidera 
shahridagi Kannodzi budda ibodatxonasida mamlakatda birinchi «erkin bozor» paydo bо‘ldi 
va unga hunarmandlarni hamda savdogarlarni jalb etish maqsadida bozor solig‘i bekor qilindi. 
XVI asrda kulolchilik bо‘yicha 3 ta va spirtli ichimliklar ishlab chiqaruvchi 1 ta manifaktura 
tipidagi korxona yuzaga keldi. Xitoy bilan tashqi savdo о‘lpon tо‘lash kо‘rinishida amalga 
oshirilgan bо‘lsa-da, katta daromad keltirardi.
1543 yili Yaponiya qirg‘oqlarida portugallarning, olti yildan keyin sо‘ng esa ispanlarning ham 
paydo bо‘lishi mamlakatdagi siyosiy va iqtisodiy muhitga sezilarli ta’sir kо‘rsatdi. Ular 
mamlakatga о‘q otar qurollarni olib kirdilar. Yevropaliklar kelgach xristianlik dini ham tarqala 
boshladi. Chet ellik savdogarlardan о‘q otar qurollar xarid qilish va ichki nizolarda 
yevropaliklardan madad olishga umid qilgan knyazlar xristianlikni qabul qildilar va о‘z 
vassallarini ham shunday yо‘l tutishga majbur qildilar. Katolik dinini targ‘ib qilish, ayniqsa, 
Kyusyu orolida keng tarqaldi va bu yerda xristianlik maktablari hamda ibodatxonalarini ocha 
boshladilar. Yevropaliklarning paydo bо‘lishi savdo kapitalining kuchayishiga, harbiy 
ishning mukammallashishiga kо‘maklashdi, о‘zaro urushlarni keskinlashtirdi va faqat 

---

Yaponiyaning bо‘linib ketishi xavfini emas, balki uning yevropaliklarga tobe bо‘lib qolish 
xavfini keltirib chiqardi.О‘zaro urushlar va dehqonlarning qо‘zg‘olonlari feodallarning о‘ziga 
ham xavf tug‘dirdi. Yaponiya chet elliklar tomonidan bosib olinishi xavfi yetilib kelayotgandi. 
Xonsyu oroli markaziy qismining feodallari Oda Nabunaga (1534-1582), Toyotami Xideyosi 
(1536-1598) va Tokugava Ieyasular (1543-1600) birlashishning tashabbuskorlari bо‘lib 
chiqdilar. Oda Nabunaga Ovari hududidan edi. U mayda feodalning о‘g‘li edi. 1551 yil otasi 
vafotidan sо‘ng, 17 yoshli Oda hiyla nayranglar bilan boshqalarni yerlarini egallab oldi, u 
qarindoshlarini ham, о‘zinikilarni ham, qо‘shnilarni ham ayab о‘tirmadi. Odaning о‘z 
qо‘shinini о‘qotar qurollar bilan ta’minlaganligi harbiy yutuqlariga sabab bо‘ldi. 1573 yili u 
Asikaga xonadonidan bо‘lgan, bu paytga kelib siyosiy ta’sirini butunlay yо‘qotgan, oxirgi 
syogunni taxtdan qulatdi.О‘z yerlarini kengaytirib, dehqonlar harakatini ham bostirgan Oda 
“syogun-knyazlik” (bakuxan) davlatiga asos soldi. Ammo uning bunday yuksalishi, avvallari 
bir-birlari bilan kelishmay yurgan feodallarni unga qarshi kurashda birlashishga majbur qildi, 
buning ustiga, Odaning о‘z qarorgohida ham kelishmovchiliklar boshlanib ketdi. 1582 yili 
Kiotodagi ibodatxonalardan birida raqibilarning qо‘shinlari tomonidan qurshab olingan Oda 
о‘zini-о‘zi о‘ldirdi. 
Mamlakatni birlashtirish ishini, dehqonlardan chiqqan va Odanini xizmatida bо‘lgan 
Toyotami Xideyosi davom ettirdi. Asli dehqon bо‘lgan Toyotami dehqonlar qо‘zg‘olonini 
ayovsiz bostirdi. 1588 yildagi “qilichlarni izlash” deb atalgan farmonga binoan dehqonlarning 
qilichlar, xanjarlar, miltiq va boshqa qurollarga ega bо‘lishi ta’qiqlandi. 1591 yildagi farmon 
ijtimoiy tabaqalanishni rasmiy ravishda mustahkamladi. Jamiyatni samuraylar (si), dehqonlar 
(no), va shaharliklar (simin) dan iborat uch toifaga ajratish haqida edi. Samuraylar 
(Samuraylar. yapon. Samurau- xizmat qilmoq- о‘rta asrlarda Yaponiyada zodagonlar, mayda 
dvoryanlarning harbiy tabaqasi). Ular Minomoto sulolasi davrida (1192-1333) alohida tabaqa 
bо‘lib kо‘zga kо‘ringan syogunlardan kelib chiqqan. Tokugava sulolasi vaqtida (1603-1867) 
esa batamom tabaqa sifatida shakllangan. Samuraylarning eng imtiyozli qatlamini xatamoto 
(ma’nosi “bayroq ostida”) tashkil qilib, ular syogunlarning vassallari bо‘lgan. Samuraylarning 
asosiy qismi knyazlarning vassallari edilar, ularning о‘z yeri bо‘lmagan, knyazdan maosh 
sifatida guruch olganlar. Samuraylarning qonuni- busido (ma’nosi “jangchi yо‘li”) axloq 
kodeksi bо‘lib, о‘z egasi bо‘lmish yirik zodagonlarga sodiqlikni talab qilardi. Samuraylar
uchun sharafli mashg‘ulot faqat harbiy xizmat bо‘lib, ular mehnatkash ommani mensimaslik, 
pisand qilmaslik ruhida tarbiyalanganlar.
Shaharliklar hali tabaqalashtirilmagan savdogarlar va hunarmandlar edi. 1598 yili 
Xideyosining о‘limi birinchi birlashtiruvchilarning urinishlarini yо‘qqa chiqardi. О‘zaro 
urushlar Tokugava Ieyasu bilan Xideyosining о‘g‘li Xideyori о‘rtasida yangicha kuch bilan 
alanga oldi. 
Sekigaxara yonidagi jangda mag‘lubiyatga uchragan Xideyori va uning tarafdorlari 1600 yili 
Osaka shahriga joylashdilar. Sekigaxara yonidagi jangda Tokugava birinchi marta “kо‘rinmas” 
lardan (ninzya) ayg‘oqchi sifatida foydalandi. 1603 yili Ieyasu Tokugava syogun unvonini 
qabul qildi va Edo (hoz.Tokio) shahrini poytaxt qilib, syogunatga (1603-1867) asos soldi. Bu 
bilan u о‘z zamonasining harbiy-feodal diktaturasini boshlab berdi. Uning syogunlar sulolasi 
ikki yuz ellik yil davomida, ya’ni Mikado hokimiyatini tiklagan 1868 yilgi “inqilob” gacha

---

Yaponiyani idora qilib keldi.Tokugava xonadonidan bо‘lgan dastlabki syogunlar davrida 
Yaponiya katta davlatga aylana boshlasa-da, aslida mamlakatning birlashishiga 
erishilmagandi. Siyosiy hayotning muqimligiga erishish knyazlar muxolifatini ( muxolifat arab. 
teskarilish, kelishmovchilik, rasmiy hukumat, uning siyosati bilan kelishmay boshqacha 
siyosiy yо‘l tutib faoliyat yuritish) bostirish yо‘li bilan ushlab turilardi. XVII asr boshlarida 
ulardan ba’zilari (Takeda, Minan, Kumachai) xristianlikni qabul qilganligi uchun oilalari bilan 
qatl qilindilar. Kо‘pgina knyazlarning, janubi-g‘arbdagilarning yerlari musodara qilindi. 
Boshqalari yangi yerlarga kо‘chirildi. Tokugavalar о‘z mulklarini Xonsyu orolining markazida 
jamladilar. Mulk egalari bо‘lgan knyazlar yillik sholi daromadi bilan о‘lchanadigan boyliklari 
darajasiga binoan farqlanardi. XVII asr boshlarida Yaponiyaning umumiy sholi daromadi 
11mln koku (1 koku-180,4 kg) miqdorida belgilandi. Ana shu miqdordan 4 mln koku 
Tokugava xonadoniga tegishli edi. Faqat boy feodallar 300 ming koku sholi daromadiga ega 
edi, ular biroz mustaqillikdan foydalanardi, anchagina vassal-samuraylarga xо‘jayinlik qilardi 
va tanga ham zarb qilardi.Tokugavalar davrining boshlarida Yaponiyaning aholisi 20 mln.kishi 
edi. XVII asrdagi barqarorlik tufayli aholi 29 mln.ga yaqinlashdi. Ularning 80 foizdan kо‘prog‘i 
qishloqlarda yashardi va mamlakatning bosh ishlab chiqaruvchi kuchi- dehqonlardan iborat 
edi. Tokugavalar Yaponiyasida yerlar feodallarga tegishli bо‘lgan. Feodal yer egaligining 
asosiy shakllari quyidagicha edi;1) syogunlarning yerlari. 2) knyazlarning yerlari, 3) cherkov 
va monastrlarning yerlari. 
Har bir feodal о‘z yer mulkida hukmdor sifatida ish yuritgan.Savdogarlik va hunarmandlik 
asosan Yaponiyaning bevosita syogunat nazorati ostida bо‘lgan shaharlarda tо‘plangandi. 
Eng yirik shaharlar Edo, Osaka-bu mamlakatning bosh savdo markazi, Kioto-imperator 
qarorgohi, port shaharlar Sakai va Nagasaki edi. XVII asrning boshlarida Edo, Kioto va 
Osakada 300 ming aholi, port va savdo markazlari bо‘lgan Nagasaki, Nagoya, Sakai va 
Kandzava shaharlarining har birida 60 mingdan ortiq aholi yashagan. Xyogo, Fukuoga va 
Takatada 10 mingdan 20 minggacha aholi bor edi. Birinchi syogun о‘rnatgan va uchinchi 
syogun Tokugava Iemitsu (1623-1651 yillarda boshqargan) davrida tо‘liq о‘rnatilgan 
tokugavalar tuzumining asosi quyidagilardan iborat edi: dehqonlarning ezilgan holatini 
saqlab turishga asoslangan mavjud tartibni zо‘rlik bilan ushlab qolish, shahar aholisining 
tobelik rolini aslzodalarning cheklanmagan hukmronligini rag‘batlantirish orqali ta’minlash. 
Yaponiyada dehqonlardan soliq yig‘uvchilar о‘sha davrda mavjud bо‘lgan bir maqolga amal 
qilishgan, ya’ni:”Dehqon hо‘l sochiqqa о‘xshaydi, qancha kuchli siqsang shuncha kо‘p suv 
chiqadi”. Qishloq va shahar aholisi davlat foydasiga turli tо‘lovlar tо‘lardi, dehqonlar, 
savdogar va hunarmandlardan esa soliq olinardi. Bunday feodal tartibning mustahkamligiga 
xavf solib turadigan uchta asosiy omil mavjud edi: feodallarga qarshi keng xalq ommasining 
kurashi; chet ellik bosqinchilarning tashqi xavfi (Yaponiyaga birin-ketin portugallar, ispanlar, 
gollandlar va inglizlar xavf solib turardi); feodallar lageridagi о‘zaro urushlar xavfi. Bu 
xavflarni hisobga olgan Tokugavalar quyidagicha siyosatga amal qilib ish olib bordilar: 1) 
dehqonlar va shaharliklarning quyi tabaqalarini jilovlab turish, 2) feodal knyazlarning о‘zaro 
munosabatlarini nazorat qilish, ulardan birortasining kuchayib ketishiga yо‘l qо‘ymaslik va bu 
bilan Tokugavalar xonadonining rahbarlik rolini saqlab qolish, 3) chet elliklarni sergaklik bilan 
kuzatib turish va Yaponiya eshiklarini yopib qо‘yish. Tokugava ichki siyosatining muhim 
jihatlaridan biri mamlakatni “yopib qо‘yish” bо‘ldi. Bunga yevropaliklarning suqilib kirishlari, 
xristianlikning tarqalayotganligi va Yaponiyaning mustamlakaga aylanib qolish xavfi sabab 

---

bо‘ldi. 1615 yilda tokugavalar sulolasining birinchi syoguni Ieyasu tomondan «О‘n sakkizta 
qonunlar» chiqarilgan va unda jamiyatdagi tо‘rtta tabaqa vakillarining yurish-turishlari qattiq 
tartibga solingan. Bu qonunga binoan, keyingi har bir syogun о‘z mansabiga о‘tirish chog‘ida 
feodal knyazlar yig‘ini oldida Ieyasu qonunlariga sodiqligi haqida qasamyod qilishi lozim edi. 
О‘zi va Kiotodagi saroyi uchun aniq tayinlangan maoshga yashovchi mikado nomigagina 
hokimiyat egasi edi. Qonunlar aslida uni tashqi dunyo bilan aloqa qilish imkoniyatidan 
tamomila mahrum qilib qо‘ygan edi. Syogunlarning poytaxti Edo shahri bо‘lib, u juda tez 
о‘sib, katta markazga aylanib bordi. Syogunlar bu yerda dabdabali hayot kichirardilar. Katta 
feodallar, mulkdor knyazlar - daymyo va boshqalarning kо‘p vaqt poytaxtda yashab, 
syogunlar saroyiga qatnab turishlari shart edi. Ular о‘z viloyatlariga qaytib kelganlarida xotin 
va bola-chaqalarini garov qilib Edoda qoldirishlari lozim edi. Tokugavalar о‘rnatgan butun 
rejim keng tarmoqli politsiya apparatiga asoslangan edi. Hukumat о‘zining oshkora va maxfiy 
agentlari vositasi bilan dehqonlarni, shahar plebslarini, katta savdogarlarning xonadonlarini, 
samuraylarni va feodal knyazlarni kuzatib turardi.1635 yilgi qonun bilan mustahkamlangan 
garovga qо‘yish tizimi bu vaqtda syogun hokimiyatini mustahkamlash vositalaridan biri 
bо‘lgan. Qonunga binoan hamma daymyo navbatma-navbat syogun uyida yashashlari, о‘z 
egaliklariga qaytayotganlarida esa oilalarini syogunat poytaxti Edoda qoldirishlari lozim edi. 
Garovga qо‘yish tizimi imperator о‘g‘illariga ham taalluqli bо‘lgan.Syogun butun hokimiyat 
vakolatlarini markazda tо‘play borib, imperator boshqaruvi davridagi kо‘p dabdabali 
belgilaridan mahrum bо‘ldi, lekin baribir kо‘p sonli va keng tarmoqli hisoblangan harbiy-
politsiya apparatiga tayanardi. Syogunning eng yaqin yordamchisi uning birinchi 
maslahatchisi-tayro bо‘lgan. Tayro zaruriyat tug‘ilganda regent vazifasini ham bajarishi 
mumkin edi. U, qoida bо‘yicha, favqulodda holatlarda tayinlangan. Bundan tashqari, syogun 
huzurida bevosita hukumat (bakufu)ni tashkil etuvchi katta maslahatchilar ham mavjud edi. 
Ular о‘z burchlarini uch oy maboynida galma-gal bajarganlar. Bir necha katta maslahatchilar 
Tokugava syogunatining oxirgi yillarida Davlat kengashini tashkil etganlar. Bu bilan qishloq 
beshxonadonliklar tizimi joriy qilingan. Bunda davlat oldidagi barcha majburiyatlarni bajarish 
bо‘yicha hammaning bir-biriga kafilligi bilan bog‘langan beshta qо‘shni dehqon xonadonlari 
birlashtirilgan edi. Uezd boshliqlari, hattotlar, va qishloq oqsoqollari soliqlar yig‘ish, 
dehqonlar tomonidan ijtimoiy ishlarning bajarilishini nazorat qilish, sud va politsiya 
funksiyalarini amalga oshirish kabi ishlarni yuritganlar.Syogunatning о‘rnatilishi bilan barcha 
provinsiyalarga imperator tomonidan harbiy gubernatorlar (syugo) tayinlanadigan bо‘ldi. 
Ular viloyatlarning boshliqlari bilan bir qatorda faoliyat kо‘rsatganlar. Ularning vazifasiga 
markaziy hukumat foydasiga majburiyatlar bajarilishini nazorat qilish, isyonlarni bostirish, 
syogunning siyosiy raqiblarini ta’qib qilish, provinsiyalarni qо‘riqlash kirgan. Syugo ixtiyorida 
mahalliy gornizon bо‘lgan. Xususiy egalikdagi pomestelarga hukumatning maxsus vakillari 
yuborilardi.Ularning asosiy majburiyati pomestelardan keladigan daromadlarni nazorat qilish, 
feodallar tomonidan barcha soliqlarning, avvalo, harbiy soliqlarning tо‘lanishini kuzatib 
turish, fitnachi, buzg‘unchi, g‘alamislarni ta’qib qilish hisoblangan. Biroq, bu va boshqa 
tadbirlar syogun hokimiyatining zaiflashuvi davrlarida kо‘zlangan natijalar bermadi. Masalan, 
XV asrda sobiq protektordan bо‘lgan mahalliy knyazlar о‘z egaliklarida syogun 
amaldorlarining paydo bо‘lishini taqiqlab, sud va soliq immuniteti huquqini qо‘lga kiritib 
olganlar. Mahalliy knyazlarning о‘zboshimchaligini qattiq harbiy-politsiyachilik choralari 
yordami bilan sindirishga ma’lum darajada faqat Tokugavalar sulolasi davrida erishilgan 

---

edi.Tokugavalar sulolasining davlat apparatida qidiruv organlari, maxsus politsiya 
inspektorlari - metske («biriktirilgan kо‘zlar») alohida о‘rin tutgan. Ular amaldorlardan tortib 
dehqonlargacha mamlakatning barcha aholisi ustidan yashirincha siyosiy nazoratni amalga 
oshirardilar. Bu apparat tepasida ometske (katta, mashhur metskelar) deb ataluvchi 
zodagonlar turardi. 1632 yilda ularning huquq va majburiyatlari haqidagi qonun qabul 
qilinadi. Beshta asosiy politsiya inspektorlari barcha knyazlar va oliy mansabdorlarni kuzatib 
turardilar.Mamlakatda kо‘chib yurish qattiq ruxsatnoma tizimi bilan tartibga solingan. 
Bakufuning oldindan berilgan roziligisiz daymyo qal’alar qurish, uylanish huquqiga ega 
bо‘lmagan. Dehqonlarni va hammadan avval ulardan soliq yig‘ilishini nazorat qilish uchun 
Tokugavaning barcha egaliklariga 1644 yilda daykanlar tayinlana boshladi. Daykanlarga 
qishloqlarning oqsoqollari bо‘ysundirildi.Shaharlarga tayinlangan shahar boshliqlari 
boshchilik qilardilar. Ular keng ma’muriy, politsiyachilik va sud hokimiyatini amalga 
oshirardilar. Shahar boshliqlari bilan birga yirik savdogarlarning kengashlari ham mavjud edi. 
Lekin, Yaponiyada shaharlarning о‘zini о‘zi boshqarish tizimi deyarli rivojlanmadi.Yaponiyada 
hududiy bо‘linish joriy qilingunga qadar armiya urug‘larning drujinasidan iborat edi. 
Yaponiyada chek yer tizimi bilan birga majburiy harbiy xizmat joriy qilindi. 
«Tayxo Yoro ryo» (Tayxo Yoro ryo» - 717-723 yillarni о‘z ichiga olgan Yoro davrining umumiy 
qonunlar tо‘plami) boshqa vazirliklar orasidan harbiy vazirlikni ham ajratib kо‘rsatdi. Harbiy 
ministrlik zobitlar tarkibi yozilgan rо‘yxatlarni, ularni attestatsiyadan о‘tkazish, tanlash, 
tayinlash va hokazolarni yuritgan. Unga bir necha shtab va boshqarmalar: qurol-
yarog‘ ombori, harbiy-musiqa, kemasozlik, lochin ovi kabi boshqarmalar bо‘ysungan. 
Armiya qismlari hududiy bо‘lgan, lekin provinsiya va uezdlarda tashkil etilgan va ushlab 
turilgan. Bir xonadondan bitta yangi askar olingan. Darajali va martabali shaxslarning о‘g‘il va 
nevaralari imtiyozlardan foydalangan, armiyada xizmat qilishdan ozod etilgan. Hududiy 
dehqon lashkarlarining jangchilari о‘ziga xos zaxirani tashkil etgan, ular kundalik 
dehqonchilik ishlaridan ajratilmagan. Chegara qо‘shinlarida, gvardiya va soqchilik qismlarida 
muddatli xizmat uch yilgacha bо‘lgan. 
Armiya о‘nlik tizimi asosida tuzilgan. Ellikboshi, yuzboshi, ikki yuzboshilar nasabi aslzoda 
bо‘lmaganlardan bо‘lishi mumkin edi, lekin jasur jangchilar bо‘lardi. Mingboshilardan 
boshlab yuqori lavozimga tayinlanish uchun tegishli daraja (martaba) talab qilinardi. 20 dan 
ortiq armiya qismi faqat imperatorning buyrug‘i bilan harbiy yurishga chiqishi mumkin 
edi.Jangovar buyruqni bajarmaslik yoki jang paytida qurolning yо‘qligi uchun qо‘mondonning 
buyrug‘i bо‘yicha о‘lim jazosi berilishi mumkin edi. Chegara qо‘shinlarida xizmat qilish 
xonadonning chaqiruv yoshiga etgan boshqa a’zolarini safarbarlikdan ozod qilgan. Agar yangi 
chaqiriluvchining otasi yoki xonadon kattasi kasal bо‘lsa, muddatli saroy va chegara 
xizmatlaridan ozod qilingan. Chegarachilar xizmatga о‘zlari bilan qullarini, xotinlarini olib 
ketardilar.Xususiy feodal mulkchilikning о‘sishi, о‘zaro urushlar, dehqonlarning qо‘zg‘olonlari 
natijasida alohida harbiy-feodal tabaqa - samuraylar - professional jangchilar, yirik 
feodallarning vassallari shakllangan. Yapon samuraylarining maxsus dunyoqarashi, maxsus 
«iftixor kodeksi» dehqonlar mehnatiga nafratlanish, konfusiylikning bо‘ysunish va buyruqqa 
sо‘zsiz itoat etish prinsiplari asosida shakllangan edi. XVI asrda portugal va ispan 
missionerlarining (missionerlik.lot. missio- topshiriq, vazifa; biror dinga etiqod qiluvchi 
xalqlar orasida boshqa bir dinni targib qilish) Yaponiyadan qul qilib sotish uchun odamlarni 

---

olib ketishlari yaponlarning gazabini keltirgan edi. Biroq Tokugavalar yevropaliklarning 
о‘qotar qurollar yetkazib berilishidan manfaatdor edi. Syogun 1600 yili Yaponiyaga kelgan 
Gollandiyaning Ost-Indiya kompaniyasiga qulay shartlar bilan savdo qilish huquqini 
berdi.Ammo tez orada syogunat tashqi savdodan keladigan daromadning katta qismini 
egallab olayotgan gollandlarning savdo siyosatidan va Tokugavalarning eng ashaddiy 
dushmanlari mamlakatning janubidagi xristianlikni qabul qilgan knyazlarga kо‘rsatayotgan 
yordamidan norozi bо‘la boshladi. Shundan sо‘ng Tokugava 1614 yilda xristianlikni tо‘liq 
ta’qiqlovchi farmonga imzo chekdi. Tokugavalar sulolasining uchinchi syoguni Iemitsu 
(1623-1651 yillar) esa 1637 yilda Kyusyu orolidagi Samaberi okrugida dehqonlarning juda 
katta qо‘zg‘olonini shafqatsiz ravishda bostirib, 1639 yilda Yaponiya davlatida tarkib topgan 
feodal tuzumni yuridik jihatdan rasmiylashtirib bergan qonunlar tо‘plamini nashr qildi. Bu 
qonunlar tо‘plamida mehnatkashlar uchun juda og‘ir turmush sharoitlari kо‘zda tutilgani 
holda politsiyachilik-krepostnoylik rejimi yaqqol ifodalangan edi. 
1639 yilgi kodeksga kо‘ra ijtimoiy munosabatlar: harbiylar, dehqonlar, hunarmandlar va 
savdogarlardan iborat tо‘rtta tabaqa munosabatlari ifodalangan edi. Shu aholi guruhlarining 
munosabatlari qattiq tartib va qoidalar bilan belgilangan edi. Oqsuyaklar va samuraylarga 
mansub turli guruhlarning huquq va imtiyozlari qonunda ikir-chikirlarigacha mufassal 
kо‘rsatib berilgan edi. Davlat sanoat va savdo-sotiq ishlarini о‘chakishib nazorat qilar va unga 
bachkanalik bilan vasiylik qilardi.
Savdogarlarning gildiyalari va ayniqsa hunarmandlarning sexlari butunlay hukumatga bogliq 
edi, hukumat savdo-sotiqdan va sanoatdan katta daromadlar olish uchun ham ulardan keng 
foydalanardi. Dehqonlarga nisbatan belgalangan tartib-qoidalar ayniqsa qattiq edi. Ularning 
turmushdagi har bir qadamini hukumat qattiq kuzatib turardi. Dehqonlarga guruch yeyish 
man etilgan edi, chunki ular uchun bu «ortiqcha nemat» deb qaralar edi. Ularga shoyi va ipak 
kiyim kiyish ham man qilingan, faqat arzon baholi ip-gazlamadan kiyim kiyish mumkin deb 
kо‘rsatilgan edi. Hatto tо‘y, azalar va hokazolarga sarf bо‘ladigan xarajatlar ham ma’lum 
miqdordan oshmasligi shart edi. Samabara qо‘zg‘oloni bostirilgandan sо‘ng syogunat chet 
elliklar uchun Yaponiyani “yopib qо‘yish” va mamlakatni har qanday tashqi tasirdan 
muhofaza qilish haqida qaror qabul qildi. 1634 yilda ispanlar quvib chiqarildi. 1638 yilda 
syogun barcha portugallarni Yaponiya sarhadlaridan quvib yuborish haqidagi farmonga imzo 
chekdi. Yaponiya qirgoqlariga kelgan har qanday chet el kemasi darhol yо‘q qilinishi, uning 
ekipaji esa о‘lim jazosiga hukm qilinishi shart edi. Faqat gollandlargina bundan mustasno 
edilar. Ularga Desima orolchasida manzil qoldirilgan bо‘lib, ularning bu yerdagi savdolari 
hukumat xizmatchilarining qat’iy nazoratlari ostida amalga oshirilardi. Xitoy savdogarlari 
ham ana shunday imtiyoz oldilar. Yaponiya fuqarolariga esa, 1636 yildayoq о‘lim jazosi 
xavfi ostida, о‘z vatanlarini tark etish va uzoq sayohatlarga mо‘ljallangan katta kemalar 
qurish ta’qiqlangandi. Ana shunday choralar natijasida mamlakat chet elliklar uchun yopildi.
Tokugavalar barcha aslzodalarni bir necha guruhlarga bо‘lganlar. Kioto zodagonlarini, ya’ni 
imperator oilasini va ularning eng yaqin qarindoshlarini alohida guruh- “kuge” ga kiritganlar. 
Kugelar feodal aslzodalar orasida eng yuqori martaba egalari edilar. Saroy ahli va aslzodalar-
kuge amalda yapon jamiyatidan ajratib qо‘yilgandi.Boshqa barcha feodal tabaqalar “buke” 
(uy harbiylari) deyilgan, mulkdor knyazlar (daymio), о‘z navbatida uch toifaga bо‘linardi: 
birinchisi- syogun xonadoniga tegishli bо‘lib, sinxan deb atalgan; ikkinchisi- fuday qadimdan 
Tokugavalar xonadoni bilan bog‘liq bо‘lgan, harbiy va iqtisodiy tomondan ularga mute 

---

bо‘lgan knyazlar xonadoni vakillaridan iborat edi; uchinchisi- todzama Tokugavalar 
xonadoniga bog‘liq bо‘lmagan va о‘zlarini ular bilan teng deb hisoblagan mulkdor knyazlar. 
Todzamalar о‘z yer-mulklarida cheklanmagan huquqga ega edilar. Harbiy tabaqa bо‘lgan, 
qurol olib yurishga ruxsati bо‘lgan samuraylik ham rasman bukega tegishli edi. Tokugavalar 
zamonidagi samuraylikda e’tiborli qatlam xatamoto ajralib turardi. Samuray-xatamotolar 
syogunning eng yaqin vassallari bо‘lib, Tokugavalar mulklarida dehqonlar va boshqa qatlam 
ustidan nazorat qilardi, soliq yig‘ishgan. Ulardan keyin syogunning qо‘l ostida bо‘lmagan , 
hududiy knyazlarning vassallari bо‘lgan samuraylarning asosiy ommasi turardi. Ular yerga 
ega emasdilar, qilgan ishlari uchun maoshni guruch bilan olardilar. Oddiy samuraylarning 
ahvoli Tokugavalar tuzumi davrida yomonlashdi. Ularning uy-joylari yо‘q edi. Bu narsa 
norozilikni keltirib chiqarardi. Norozilik chiqishlarini oldini olish va isyonni bostirish uchun 
syogunat turli xil ijtimoiy kuchlar: dehqonlar va shaharlik kambag‘allar; todzamo-daymio 
knyazlari; norozi samuraylar ustidan nazoratni amalga oshiruvchi, favqulodda keng tarmoqli 
va kuchli politsiya apparatini yaratdi. Biroq bu choralar mamlakat feodal xо‘jaligini 
inqirozdan asrab qololmadi.