Reja: Salb yurishlarining boshlanishi sabablari Salb yurishlarining Rim papaligi tomonidan uyushtirilishi

 
Mavzu: XVI-XVII asr birinchi yarmida Italiya.
Reja: 1.Italiyaning siyosiy tarqoqligi va iqtisodiy ahvoli. 2.Monax 
Savonarolaning ta’limoti.3.Neapolda Mazanyello qо‘zg‘oloni. 4.XVI asrning ikkinchi yarmi va 
XVII asr birinchi yarmida Italiya madaniyati.
Italiya geografik о‘rniga kо‘ra Appenin yarim oroli, Padan tekisligi, Alp tog‘larining janubiy 
yonbag‘irlari, Sardiniya va Sitsiliya orollari hamda qator kichik orollar hududini egallaydi. 
Fransiya, Shveysariya, Avstriya, Sloveniya, San-Marino kabi davlatlar bilan chegeradosh. 
Ma’muriy jihatdan 20 viloyat, 110 ta provinsiya (ma’muriy birlik) hamda 8100 dan ortiq 
kommuna (kommuna.lot.umumiy- о‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada feodaldan о‘zini-о‘zi 
boshqarish huquqini qо‘lga kiritgan jamoa bо‘lib, IX-XII asrlarda Venetsiya, Genuya, Siyena, 
Lukka, Ravenna va Bolonya shaharlari kommunalarga aylangan) larga bо‘lingan. Uyg‘onish va 
Gumanizm (lot.humanus.insoniy- XIII-XVI asrlarda sxolastika va cherkovning ma’naviy 
hukmronligiga qarshi turgan hurfikrlilik) ning vatani bо‘lmish Italiya sо‘nggi о‘rta asrlar 
davrida siyosiy tarqoqlik va iqtisodiy inqirozni boshidan kechirayotgan edi.XVI asrdayoq 
Italiyaning siyosiy tanazzulidan foydalangan Fransiya va Ispaniya bu yerda bosqinchilik 
urushlarini olib bordi. Uzoq davom etgan (1494-1559) bu urushlar mamlakatning siyosiy 
tarqoqligini va iqtisodiy tanazzulini yanada kuchaytirdi.Mayda bо‘laklarga ajralib ketgan 
tarqoq Italiya muttasil fitnalar, yashirin diplomatik makrlar, о‘zaro mayda adovat, janjal va 
urushlar maydonidan iborat edi. Bularning hammasi boshqa yirik chet mamlakatlarning 
Italiya ishlariga aralashuviga sabab bо‘lardi. 1494 yildan Italiyaga fransuz feodallari bostirib 
kira boshladi. Italiya bilan Fransiya о‘rtasidagi urush tо‘xtab-tо‘xtab 60 yildan ortiqroq davom 
etdi va faqat 1559 yilda tо‘xtadi. Fransuzlardan tashqari XVI asrda gabsburglar (1273-1556 
yillarda Germaniyani boshqargan sulola bо‘lib, ular Rudolf I (1273-1291), Albrext I(1298-
1308), Fridrix Avstriyskiy (1314-1330), Albrext II (1438-1439), Fridrix III (1440-1493), 
Maksimilian I (1493-1519), Karl V, imperator(1519-1556, ispan qiroli Karl I ni о‘zi) lar 
boshqarishgan. dinastiyasining vakili bо‘lgan imperator Karl V hukmronligi ostida qolgan 
ispan va german feodallari ham Italiyaga bosib kirdilar. Fransuz, ispan va german qо‘shinlari 

---

Italiyani taladilar va xonavayron qildilar. XVI asrning birinchi yarmida hali ham qudratli 
bо‘lgan Turkiya imperiyasiga qarshi kurashda Venetsiyaga katta kuch sarflashga tо‘g‘ri 
keldi.Noqulay xalqaro vaziyat va chet davlatlarning tо‘g‘ridan-tо‘gri intervensiyasi Italiyani 
yanada kuchliroq iqtisodiy va siyosiy tushkunlikka olib keldi.1559 yilgi Kato-Kambreziya sulhi 
Italiyaning siyosiy tarqoqligini va Ispaniyaga qaramligini mustahkamladi. Janubiy Italiya, 
Sitsiliya, Sardiniya, Milan gersogligi Ispaniya tarkibiga kirdi. Venetsiya, Savoyya gersogligi, 
Pemont va Papa viloyatidan tashqari hamma hududlar Ispaniyaga qaramlikni tan olishdi. Bu 
davrda chet el bosqinchilariga qarshi xalq harakatlari ham tо‘xtamadi. 1559 yilgi Janubiy 
Italiyada Kampanella tomonidan tayyorlangan qо‘zg‘olon fosh qilindi. Italiya XVI asrda siyosiy 
jihatdan ilgarigidek tarqoq mamlakat bо‘lib qolaverdi. Davlatlardan kattaroqlari: shimolda-
Venetsiya, Genuya, Milan hamda Savoyya va Pemont gersogliklari, о‘rta Italiyada (1531 yilda 
Toskaniya gersogligiga aylantirilgan) Florensiya va papa davlati; janubida- Sitsiliyani ham о‘z 
ichiga olgan Neapol qirolligi bо‘lgan. Bundan tashqari, о‘nlab mayda «mustaqil» yerlar 
bо‘lgan. Papa davlati-ya’ni butun dunyo katoliklarining rahnomosi bо‘lgan Rim papasining 
qarorgohi hisoblangan hozirgi Vatikan davlati joylashgan bо‘lib, bu davlatning umumiy 
maydoni 0,44 kv.m. yoki 44 gektar, doimiy aholisi 800 kishiga yaqin. Ushbu kо‘rsatkichlarga 
kо‘ra u dunyodagi eng kichik davlatdir. Vatikanning nomi hududidagi tepalik- Mons 
Vatikanus (Mons Vaticanus) dan olingan bо‘lib, u lotinchada “fol ochadigan yer” degan 
ma’noni bildiradi. Qadimda Vatikan hududida hech kim yashamagan, chunki bu hudud 
muqaddas sanalgan. 326 yilda xristianlikning kirib kelishi bilan Konstantin ibodatxonasi 
qurilgan va shu vaqtdan buyon bu yerda odamlar yashay boshlagan. Hozirgi kо‘rinishida 
Vatikan 1929 yil 11 fevralda Italiya hukumati bilan imzolangan Lyuteran bitimiga binoan 
yuzaga kelgan. Vatikan absolyut monarxiya davlati bо‘lib, qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud 
hokimiyati Rim papasiga tegishli. Respublika tuzumi deyarli hamma yerda monarxiya tuzumi 
bilan almashtirildi. Milanda Sfors oilasi Gersog (о‘rta asrlarda Yevropada yirik feodal, mulk 
egasi, о‘rta asr oxirlaridan dvoryanlik unvonlaridan biri) unvonini oldi. Florensiyada 
medichilar avlodi Toskaniya gersoglari unvoniga ega bо‘ldi. Papa viloyatida papalar mutlaq 
monarxga aylanib, ular о‘z chegaralarini kengaytirish uchun mumkin bо‘lgan hamma 
vositalarni ishga soldilar. Aleksandr VI Borjia (1492—1503), Yuliy II (1503—1513) va Lev X 
Medichi (1513—1521) degan papalar о‘zlarining dabdabali hayotlari, harbiy va diplomatiya 
sohasida yurgizgan murakkab siyosatlari, italyan dinastiyalari bilan nasabiy aloqalariga 
qaraganda yepiskoplardan kо‘ra kо‘proq dunyoviy hokim edilar.Italiya urushlari tufayli 
Ispaniya va Portugaliya bilan munosabatlarning mustahkamlanishi ham Italiya uchun yangi 
jahon savdo bozorlariga yо‘l ochdi. XV asrda zamonaviy kо‘rinishdagi ilk bank 
(ital.banko,kursi,о‘rindiq) Genuyadagi muqaddas Georgiy banki paydo bо‘ldi. XVI- XVII 
asrlarda Shimoliy Italiya shaharlaridagi savdogarlar gildiya (nem.korporatsiya, uyushma-
Yevropa mamlakatlarida о‘zaro yordam, siyosiy, diniy uyushmalar) lari о‘zlarining doimiy 
mijozlariga xizmat kо‘rsatadigan maxsus jirobanklar (giro.ital.-doira, aylana) tashkil qilardilar. 
Metall pullarning yetishmasligi va aylanish uchun noqulayligi XVII asrda veksellar 
(nem.wechsel-ayirbosh-muayyan miqdordagi qarzni belgilangan muddatda qat’iy tо‘lash 
majburiyati yuklangan qarzdorlik tilxati, qimmatbaho qog‘oz) va dastlabki banknotlar (ing. 
bank-note-markaziy bank tomonidan chiqarilgan qog‘oz pullar) ning paydo bо‘lishiga olib 
keldi. Bu davrdagi banklar 4 ta asosiy funksiyani bajargan: 1) Kreditda vositachilik qilish; 2) 
Tо‘lovlarda vositachilik qilish; 3) Omonatlar va pul daromadlarini safarbar qilish orqali ularni 
kapital (sarmoya) ga aylantirish; 4) Pul aylanishini yengillashtiruvchi kredit vositalarini 

---

(banknot, chek) yaratish bо‘lgan. Italiya iqtisodiyotining muhim tarmog‘i bо‘lgan 
tо‘qimachilik fransuz, nemis va ingliz tо‘qimachilarining raqobati tufayli inqirozni boshdan 
kechirayotgan edi. Italiya sanoatining rivojlanishiga Italiya urushlari davrida kо‘plab 
mablag‘larning yer sotib olishga yо‘naltirilganligi ham salbiy ta’sir kо‘rsatdi. Italyan urushlari 
davrida mamlakat iqtisodi yangi sharoitga moslashishga majbur bо‘ldi: vayronagarchilik, 
aloqalarning uzilishiga qaramasdan iqtisodiy rivojlanish imkoniyatlari barham topmadi va XVI 
asrdan boshlab ba’zi sohalarda о‘sish kuzatildi. Bunga 1559 yilgi shartnomadan keyin 
mamlakatda о‘rnatilgan tinchlik bilan birga raqobatchi mamlakatlar ahvolining о‘zgarishi 
ham sabab bо‘ldi: Fransiyada fuqarolar urushi boshlandi, Niderlandiyada inqilob va Ispaniya 
zulmidan ozod bо‘lish uchun kurash boshlandi. XVI asrning ikkinchi yarmidan boshlab 
Pemont, Bergamo, Venetsiya kabi shaharlarda tо‘qimachilik hajmi kengaydi. Ayniqsa, 
Venetsiyada ishlab chiqarishning о‘sishi kuzatiladi: 1521 yili bu yerda 3500 ta toy mato 
tо‘qilgan bо‘lsa, 1569 yili 26500, 1602 yili esa 29 mingta toy ishlab chiqarildi. 1553-1572 yillar 
mobaynida mahalliy kompaniyalar tomonidan mato ishlab chiqarish ikki barobarga 
oshdi.Genuya, Venetsiya, Milan, Paviya, Komo, Mantuya, Bolonya, Florensiya shaharlarida 
ipak gazlamalar tо‘qish ancha taraqqiy qildi. Yevropada urf bо‘lgan gazlamalar Angliya, 
Fransiya, Germaniya, Polsha va Vengriya kabi mamlakatlarga chiqarilardi. Asosiy ipak 
yetishtiruvchi о‘lka Neapol qirolligi edi.Ishlab chiqarishning tashabbuskori ilgarigidek sexlar 
doirasida faoliyat kо‘rsatuvchi kompaniyalar edi. Ular erkin tadbirkorlikka yо‘l qо‘yishmasdi. 
Bu yerda sex va kompaniyalarga qaram bо‘lgan usta hunarmandlar va yollanma ishchilar 
ishlar edi. Shu sabablar tufayli iqtisodiy о‘sish vaqtinchalik edi. XVII asrga kelib chuqur 
iqtisodiy inqiroz boshlandi. Masalan, Milanda tо‘qimachilik korxonalarning soni besh marta, 
mato tо‘qiydigan ustaxonalarning soni 70 tadan 15 taga kamaydi. Faqat Toskaniya 
gersogligida sanoat va savdo malum darajada rivojlangan. Ammo sanoatdagi inqiroz 
Italiyadagi savdo va bank ishlariga ham tasir etmasdan qolmadi. XVI asr boshlarida Venetsiya, 
Genuya, Florensiya xalqaro savdo va moliya markazlari edi. Italiyaning yirik shaharlari 
Ispaniya, Angliya, Fransiya bilan savdoda aktiv edilar. Turkiya tomonidan о‘rnatilgan 
tо‘siqlargava qaramasdan Venetsiya О‘rta Yer dengizining savdosida о‘z mavqeini saqlab 
qoldi. Yaqin Sharq mamlakatlaridan keltiriladigan shirinliklarga bо‘lgan Venetsiya 
monopoliya (iqtisodiyotning biror sohasida tanho hukmronlik) sini Portugaliya yо‘q qila 
olmadi. Italiya dehqonlarining aksariyati shaxsan ozod bо‘lsalar-da, yangi davr 
boshlaridayoq yerlaridan ajralib, ijarachilarga aylana boshladilar. Italiyada cherkov va davlat 
soliqlaridan ruhoniylar zodagonlar tо‘liq ozod qilingan edilar, ushbu soliqlarni tо‘lash 
dehqonlar zimmasida edi. Shunga qaramasdan, Italiya qishloq xо‘jaligida XVI asrning ikkinchi 
yarmida muvaffaqiyatlarga erishildi. Bо‘sh yotgan yerlarni tozalash hisobidan haydaladigan 
yerlar maydoni kengaydi, Toskaniya va Lombardiyada melioratsiya va irrigatsiya ishlari olib 
borildi, hamma joyda donli va xashakli ekinlar ekildi. Yangi joriy qilingan makkajо‘xori tezda 
ommaviylashib ketdi, sholi, kanop ekish, sitrusli daraxtlar ekish, shakarqamish yetishtirish 
kо‘paydi. Pilla qurti boqishda foydalaniladigan tut daraxtini о‘stirishga katta e’tibor berildi. 
Chorvachilikda ham muvaffaqiyatlarga erishildi; mollarni poda qilib boqish joriy qilindi. 
Janubiy Italiyada qо‘ychilik rivojlandi. Yaylovlar va ovchilikka mо‘ljallangan qо‘riqxonalar 
kо‘paydi. XVII asrning ikkinchi yarmida Italiyaning iqtisodiy inqirozi va siyosiy qaramligi 
yanada kuchaydi. Sanoat ishlab chiqarish keskin pasaydi: tо‘qimachilik Florensiyada 20 marta, 
Venetsiyada esa 30 marta kamaydi. Sanoat ishlab chiqarish uchun tо‘siqlar bu kapitalning 
yо‘qligi, ichki bozorning nihoyatda torligi va chet el raqobati edi. Ichki va tashqi savdoning 

---

susayishi bu yerda Avstriya va boshqa savdogarlarning hukmronligiga olib keldi.Italiyada 
fransuz urushlari boshlangani munosabati bilan Florensiyada davlat tо‘ntarishi yuz berdi. 
Fransuzlar bostirib keladi, degan ovozalar tarqalishi bilan, xalq ommasi Medichilarning 
zulmiga qarshi qо‘zg‘olon kо‘tardi. Florensiyada birmuncha vaqtgacha (1494y.) respublika 
qaytadan tiklanib turdi. Dominikanlik monax Savonarola (1452—1498) respublika ishlariga 
g‘oyat katta ta’sir kо‘rsatdi. Florensiyadagi о‘rta va xonavayron bо‘lgan mayda hunarmandlar 
kayfiyatini aks ettirib, Savonarola о‘z va’zlarida boylarniig dabdabali va turmush 
bekorchiligidan kelib chiqayotgan bema’nigarchilikdarni qattiq qoraladi va bir qancha 
mо‘tadil ijtimoiy islohotlar-daromad solig‘ining ijobiy formasini joriy qilish, kambag‘allarning 
qarzlarini bekor qilish, sudxо‘rlarni haydab yuborish, shaharlarda qarz beruvchi kassalar 
tashkil etish va h.zolarni talab qildi. Savonarola Rim papasini ham qattiq qoralab, papa 
saroyiga, undagi dabdaba va boylikka la’nat о‘qidi. Savonarola fransuzlarni «gunohga botgan 
Italiyaga» qarshi «xudo yog‘dirgan qahr-g‘azab» oqibati deb hisoblaydi.Fransuz bosqinchilari 
о‘zlarining talonchiligi va jabr-zulmlari bilan tezda italyan jamiyatining hamma sinflarini 
о‘zlariga qarshi qо‘zg‘atdilar. Florensiyadan tashqari yana Neapolni ham bosib olgan fransuz 
qiroli Karl VIII ning dastlabki muvaffaqiyatlari italyan davlatlarining unga (qarshi birlashuviga 
olib keldi. Fransuzlar shoshilinch ravishda Italiyadan chiqib ketishga majbur bо‘ldilar. 
Fransuzlarning chiqib ketishi bilan Savonarolaning mavqei ham bо‘shashdi. U 1498 yilda 
papaning amri bilan qamoqqa olindi va sud qilinib, gulxanda kuydirildi. Qochib ketgan 
Medichilar 1512 yilda ispanlar yordami bilan qaytadan-hokimiyat tepasiga chiqib oldilar. XVI 
asr boshida Italiya urushqoq qirol Fransisk I Valua boshchiligidagi fransuz feodallari bilan 
nomi tilga olingan imperator Karl V Gabsburg rahbarligidagi ispan-german feodallari 
о‘rtasida shiddatli urush maydoniga aylandi. 1525 yilda Paviya shahri yonida bu ikki dushman 
о‘rtasida qattiq jang bо‘ldi. Bu jangda Fransisk I batamom yengilib, Karl V uni asir oldi. Papa 
Kliment VII Gabsburglarling juda kuchayib ketishidan qо‘rqib, imperatorga qarshi Fransiya 
bilan Angliya ishtirokida Italiya davlatlarining koalitsiyasini uyushtirishga harakat qildi. Karl V 
buni bilib qolib, 1527 yilda о‘z qо‘shinlarini Rimga yubordi. Papa asir olindi, Rim esa yanada
shafqatsiz tarzda talandi. О‘n minglarcha Rim aholisi va shu jumladan, juda kо‘p xotin-qizlar 
va bolalar о‘ldirildi. Landoknextlar papa saroyi- Vatikanga kirib, uni ham taladilar va kо‘p 
joylarni vayron qildilar. 1527 yil 6 maydagi «talon-toroj kuni» italyanlar xotirasida uzoq 
vaqtlargacha dahshat va benihoya katta milliy baxtsizlik kuni bо‘lib qoldi.XVI asrning oxirlari 
va XVII asrning boshlarida yashagan dominikanlik monax Tomazo Kampanello(1568—1639) 
Italiyaning atoqli mutafakkirlaridan biri edi. Kampanella 1600 yilda ispan Gabsburglarining 
zulmiga qarshi Kalabriyada kо‘tarilgan qо‘zg‘olonda qatnashdi. Kampanella qо‘zg‘olon 
vaqtida qamoqqa olinib, salkam 25 yil umrini har xil turmalarda о‘tkazdi. U turmada ekanida 
utopik (yunon.yо‘q joy,xayoliy taxminlarga kо‘ra, farovon joy) xarakterdagi «Quyosh shahri» 
(«Civitas Solis») degan asarini yozdi. Tommazo Kampanelli “Quyosh shahri” asarida 
kambag‘allar ochlikdan о‘layotgan bir paytda Neapolda senyorlar “о‘z pullarini ov itlari-yu 
otlarga, qiziqchi artistlar-u aysh-ishratga sarflaydilar” deb yozgan edi. Senyorning 100 ekyu 
(frans.qalqon-fransuz tangasi bо‘lib, 1266 yilda qirol Lyudovik IX tomonidan zarb ettirilgan. 
XIII asrdan 1653 yilgacha oltindan, 1653 yildan to 1793 yilgacha kumushdan zarb qilingan, 
1834 yil muomaladan chiqarilgan) daromadi bо‘lsa, unga qaram kishilarning yillik daromadi 3 
ekyudan oshmas edi.

---

XVI asr boshlarida Germaniya aholisining barcha toifalari katolik cherkovidan norozi edilar.XV 
asrning oxiri-XVI asrning boshlarida Germaniyada gumanizm (lot.humanizm, yani insoniy 
degan manoni bildiradi, gumanistlar avvalo inson va uning ishlari bilan qizoqqanligi uchun 
ularni insonparvar, yani gumanistlar deb atadilar), о‘zining kо‘plab yozuvchi va olimlariga ega 
edi. XVI asrning boshlarida Erfurt universiteti huzurida vujudga kelgan tо‘garak 
gumanizmning markazi bо‘lib qoldi. Tо‘garak rahbari Musian Ruf (1471—1526) edi. Musian 
Ruf sxolastikani (quruq ta’lim) qoralab chiqdi. Ulrix fon Gutten ham (1488—1523) Musian 
Ruf maktabidan chiqqan edi. U asli ritsarlardan bо‘lib, Lyuter reformatsiyasiga qо‘shilgan edi. 
Nemis gumanistlari Guttenning ta’biricha: «Germaniyaning ikki kо‘zi», ikki filolog olim-Erazm 
Rotterdamskiy (1467-1536) bilan Iogann Reyxlin (1455-1522) edi. Erazm Rotterdamskiy 
Gollandiyaning Rotterdam shahrida tug‘ilgan. U XV asrning 90- yillari va XVI asrning birinchi 
о‘n yilida turli mamlakatlarda Fransiya, Angliya, Germaniya va Italiyada yashadi. 1513 yildan 
boshlab, u Bazelda yashay boshladi. U grek va latin tilini yaxshi bilardi. Uning adabiy asari 
«Betamizlik madhiyasi» (1509 yil) degan satirasi bilan shuhrat qozondi. Minbarda turib va’z 
о‘qiyotgan xotin timsolida berilgan «Betamiz» о‘z xislatlarini maqtaydi, odamlarni о‘z 
maslahatlariga amal qilishga chaqiradi. Papalar, kardinal (kardinal. katolik cherkovi 
iyerarxiyasida Rim papasidan keyin, yepiskopdan oldin turuvchi ruhoniy)lar, yepiskop 
(yepiskop. nazorat qiluvchi-pravoslav, katolik, anglikan cherkovlarida oliy martabali 
ruhoniylaridan biri bо‘lib, cherkovga qarashli ma’muriy-hududiy birlik boshlig‘i)lar, monaxlar, 
ruhoniy olimlar Betamizning muxlislaridir.Erazm dunyoviy feodallarni bekorchiliklari, ovga 
berilib ketganliklari, shuhrat ketidan quvib, urushlar olib borishlarini tanqid qiladi. U papani 
va katolik cherkovini agdarib tashlashga davat qilmaydi. U asosiy zarbasini sxolastlarga, 
bekorchi monaxlarga qaratadi. Erazmning eng yuksak orzusi-bidatlardan «pok», «marifatli» 
cherkov edi. Uning yana bir boshqa asari- «Jahon shikoyati» asarida Yevropadagi urushlar, 
xalqaro ahvolni bayon qiladi. Erazm bu urushlar tо‘xtatilishini va Yevropada tinch davrn 
boshlanishini orzu qiladi, urushlarni monarxlar о‘z boyliklarini oshirish maqsadida olib 
boradilar, bunda yepiskoplar, ruhoniylar va monaxlar esa monarx (davlatni yakka hukmdori) 
larni urushdan tiyib turish о‘rniga, bu ishga yо‘l berib beradilar deydi. Erazm jafokash xalqqa 
murojaat bilan chiqadi, ya’ni “Barcha kishilar urushga qarshi birlashsinlar!”deb da’vat qiladi.
Reyxlin ham filolog bо‘lib, universitetda grek va qadimiy yahudiy tillaridan dars berardi. 
Reyxlin yahudiy tilidagi kitoblarning kuydirilishiga qarshi 1509-1510 yillarda norozilik bildirib
chiqqan edi, yahudiy tilidagi kitoblarning kuydirilishini esa Kyolndagi teologiya professorlari
talab qilgan edilar. Erfurt tо‘garagining a’zolari Reyxlinni qо‘llab-quvvatladilar. Kyoln 
universiteti professorlari orasidagi sxolastlar Reyxlinga qarshi chiqdilar. «Johillarning 
maktublari» degan asar sxolastlarga qarshi reyxlinchilarning olib borgan kurashining 
yodgorligidir. Bu ikki tomlik «Maktublar» 1515 va 1517 yillarda nashr qilindi. Birinchi 
tomning muallifi Krot Rubian (Musian Rufning shogirdlaridan biri va Erfurt tо‘garagining 
a’zosi), ikkinchi tomning muallifi Ulrix fon Guttendir. Bu asar Kyoln teologi Ortuin Gratsiyga 
qaratilgan edi. Bu kitobda sxolastlarning soxta olimligi, ular ishlatadigan о‘rta asr latin 
tilining buzuqligi, ularning bekorchiligi, sxolastlar munozarasining bema’niligi fosh qilingan. 
Gumanistlar yosh avlodining vakili Ulrix Fon Gutten katolitsizmni tanqid qilishda Erazm bilan 
Reyxlindan о‘tdi. 
Gutten 1512 yilda Italiyada bо‘lgan vaqtidayoq papa cherkovidan nafratlanib, Germaniya 
boshiga tushgan hamma balolarning asosiy sababchisi о‘sha cherkov deb hisoblay

---

boshlagan ediLyuter maydonga chiqqanida gumanistlar orasida birinchi bо‘lib Gutten uning 
tomonini oldi. Gutten ham xuddi guschilar singari zо‘rlik ishlatmay turib, reformatsiyani 
amalga oshirib bо‘lmaydi degan edi. U Germaniyadan katolik ruhoniylarini haydab 
yuborishni qattiq talab qildi. U 1522 yilda Frankoniyada ritsarlar qо‘zg‘oloni rahbari Frans 
Fon Zikengenning eng yaqin yordamchisi va safdoshi bо‘lib maydonga chiqdi.Gutten ham 
ritsarlar oilasidan chiqqan bо‘lib,u о‘z qarashlarida ritsarlarni shaharliklarga ham, 
dehqonlarga ham dо‘st bо‘lishi mumkin deb isbotlashga urinardi va shaharliklar bilan 
dehqonlarni ritsarlarning knyazlar va yepiskoplarga qarshi olib boradigan kurashlariga
yordam berishga chaqirdi.Knyazlar bu qо‘zg‘olonni osongina bostirgach, Gutten 
Shveysariyaga qochib ketadi va Syurix kо‘li orollaridan birida vafot etdi.Germaniyada XVI asr 
boshida keskinlashib ketgan sinfiy ziddiyatlar oqimi natijada keng inqilobiy harakatga aylandi. 
Reformatsiya- XVI asrda katolik cherkovi ta’limotini isloh qilish maqsadida Germaniyada 
bо‘lib, о‘tgan va XVII asrning I-yarmida G‘arbiy Yevropaning qator davlatlarida ham yoyilgan 
ijtimoiy harakatdir.Bu harakat natijasida katolik cherkovida bо‘linish yuz berib, yangi oqim-
protestantlik vujudga keldi.Reformatsiya 1517-yilda Germaniya aholisining katolik cherkovini 
reforma (isloh) talab qilib chiqishdan boshlandi. Reformatsiyani, knyazlarning bir qismi, 
shaharliklar va dehqonlar qо‘llab-quvvatladilar. Reformatsiya tо‘lqinini kuchayishiga 
Vittenburg universiteti teologiya (ilohiyot) fanidan dars beruvchi professori Martin Lyuter 
(1483-1546) katta ta’sir kо‘rsatdi.Martin Lyuter 1483 yilda Saksoniyaning Eysleben shahrida 
о‘ziga tо‘q tadbirkor oilasida tug‘ilgan. Uning otasi mis eritish korxonasi va mis konlarining 
egasi edi. 18 yoshida Lyuter Erfurt universitetiga о‘qishga kirib, u yerda gumanistlar 
tо‘garagining a’zolari bilan tanishdi. Universitetni tugatgach u monastrga ishga kiradi va 
monaxlar uni Saksoniyaning Vittenberg shahridagi universitetga dars berish uchun yuboradi. 
Lyuter tez orada teologiya (ilohiyot) doktori ilmiy darajasini oladi. Martin Lyuter indulgensiya 
yorliqlarini sotishga qarshi 1517yil 31 oktabrda cherkov eshigiga о‘zining dindorlarga qarata 
yozgan mashhur “95 tezis” (yunoncha.qoida, isbot) deb atalgan xitobnomasini yopishtirib 
qо‘yadi. Bu mashhur “95 tezis” indulgensiyalarni sotishga qarshi e’tirozlar edi. Aslida faqat 
ilmiy munozara uchun mо‘ljallangan ushbu tezislar lotinchadan nemis tiliga tarjima qilinib, 
butun Germaniyani tо‘lqinlantirib yuboradi.1520 yil 15 iyunda papa Lev X (1475-1521) 
Lyuterni cherkovdan haydashga qaratilgan bulla (о‘rta asrlarda papalarning asosiy hujjati 
bо‘lib, qо‘rg‘oshin va oltin muhr bilan tasdiqlangan) e’lon qiladi. Papa vakillari bulla matnini 
Germaniya bо‘ylab tarqatib, Lyuter asarlarini yoqishni tashkil qildi. Bunga javoban Lyuter 
1520 yil 10 dekabrda universitet professorlari va talabalari huzurida papaning farmonini
universitet hovlisida gulxanda kuydirdi. 1521 yil boshida Lyuter va uning tarafdorlari 
cherkovdan haydaldi. Lyuter Rim sudiga borishdan bosh tortdi va 1521 yilda uni Vorms 
shahridagi imperatorlik sudiga chaqirishdi. Nemis knyazlari katolik qirollar Ferdinand va 
Izabellalarning nabirasi ispan qiroli Karl I imperator qilib saylashdi. Yangi imperator endi Karl 
V deb atalardi. О‘z boshida bir necha tojlarni yiqqan Karl V Ispaniya, Niderlandiya, nemis 
yerlari, Neapol va Sitsiliyaga hukmronlik qilardi. Karl V haqida uni “vatani yо‘q qirol” 
deyishardi. Niderlandiyada tug‘ilib, u yerda 17 yoshgacha turdi. О‘smirligida Karl har 
tomonlama ma’lumot oldi, ispan, nemis, fransuz, italyan tillarini bilardi. U dunyo 
xristianlarining katolik mamlakatini tuzishni orzu qilardi. Lyuter о‘z tezislarida papa cherkovi 
bilan aloqani mutlaqo о‘ylamagan edi. Papa Lev X ham dastavval Lyuterning bu chiqishlariga 
e’tibor bermadi. 1519 yilda Leypsigdagi munozaralarda Lyuter, cherkov papasiz ham yashay 
oladi, degan fikrni ilgari surdi. U ruhoniylarning alohida bir uyushmaligini rad qildi va xudo 

---

qoshida har bir xristian ma’lum darajada о‘zi ruhoniydir, dedi. U Yan Gus bilan hamfikr 
ekanligini umum oldida e’lon qildi, chex reformatorini gulxanda kuydirganlarni qoraladi. Kо‘p 
о‘tmay Lyuter papa bullasini haqorat qilib, «Dajjolning bullasiga qarshi» degan pamflet yozdi.
Lyuter bu talabnomasida yangi imperator Karl V ga murojaat qilib, Rimni papa qо‘lidan tortib 
olishni va German imperiyasidagi cherkov yerlarining hammasini musodara qilishni taklif
etdi.1521 yil 28 yanvarda Vorms shahrida imperator Karl V ishtirokida reyxstag ochildi. 
Imperator papani quvvatladi. Papa imperatorga Fransiyaga qarshi Italiya olib boradigan 
urushda ittifoqchi sifatida kerak edi.Seymga chaqirib keltirilgan Lyuterga о‘z qarashlaridan 
voz kechish taklif etildi. Lekin u о‘z qarashlaridan voz kechmadi. “Mendan hamma narsani 
kutinglar, faqat qochishni va voz kechishni emas. Men qochmayman va eng sо‘nggi 
kunimgacha tan oladiganim, о‘z ta’limotimdan voz kechmayman!”, degan edi mardlarcha 
Lyuter. 1521 yil may oyida, reyxstag a’zolari tarqalib ketgandan keyin, Karl V Lyuterni 
qamoqqa olish tо‘g‘risida edikt (ya’ni qirolning alohida muhim farmoni) ni chiqardi. Vorms 
shahridagi suddan keyin kо‘pchilik Lyuterni ham Yan Gusning (1369-1415) taqdiri kutyapti, 
deb о‘ylagandi. Ammo Saksoniya kurfyursti Fridrix III (1463-1525) uning qochishiga yordam 
berdi, Lyuterni о‘zini qasrlaridan biriga yashirib qо‘ydi. U yerda Lyuter ritsar Georg nomi 
bilan yashadi bu yerda 1522 yil martigacha ya’ni edikt о‘z kuchini yо‘qotgunga qadar turdi va 
Injil va boshqa diniy yozuvlarni nemis tiliga tarjima qildi.
Lyuter ta’limotining asosiy mohiyati shundaki, inson “qalbini qutqarish” ga, “gunohlardan 
forig‘ bо‘lish” ga cherkov va uning marosimlari orqali emas, insonga xudo tomonidan in’om 
etilgan e’tiqod orqaligina erishish mumkin. U inson e’tiqodini uning xudo bilan aloqasidagi 
yagona vosita deb biladi. Katolik cherkovining ta’limotiga qarama-qarshi о‘laroq, Lyuter 
cherkov va ruhoniylar inson bilan xudo о‘rtasida vositachilik qila olmaydi, deb e’lon qildi. Rim 
cherkovining odamlar “gunohlarini kechirish” ga bо‘lgan da’vosini esa tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri 
yolg‘on deb atadi. Bu, albatta cherkovning mutlaqo keragi yо‘q, degani emas, u boshqacha 
bо‘lishi kerak, xolos. Ruhoniylar dindorlarga Injilni tushuntirsinlar, ularga muqaddas 
kitoblarni о‘qishni о‘rgatsinlar. Lyuter ruhoniylar ham uylana olishlari, odatdagi kiyimlarni 
kiyishi, oddiy odamlar qanday bо‘lsa, shunday bо‘lishi kerak, deb hisoblardi. Cherkov ham 
“arzon” bо‘lishi kerak- uzoq chо‘ziladigan marosimlardan ozod bо‘lishi, ruhoniylarning 
qimmatbaho kiyimidan voz kechmog‘i kerak. Lyuter cherkovi esa dunyoviy hokimlarga –
knyazlar va imperatorlarga bо‘ysunmog‘i kerak. Bunday ta’limot knyazlarning ham 
manfaatlarini ifodalardi. Cherkov islohoti shiori ostida monastrlarning yerlarini tortib olish 
hollari uchray boshladi. 1529 yili Karl V knyazlarga monastr va cherkov mulkini olib qо‘yishni 
ta’qiqladi. Shunda Lyuterning izdoshlari unga norozilik bildirdilar. “Protestant” (lot. norozi 
bо‘lish, kelishmaslik) sо‘zi ana shunday paydo bо‘ldi. Cherkov islohotchilarni protestantlar 
deb atay boshladilar. Protestantlar ruhoniylarning inson bilan xudo о‘rtasidagi vositachilik 
rolini inkor etadi. Ularda ruhoniylar bilan oddiy dindorlar farqlanmaydi. Cherkov iyerarxiyasi 
yо‘q, toat-ibodat soddalashtirilgan, ruhoniylarning oila qurishi man etilmaydi. Protestantlar 
asosan, AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Skandinaviya mamlakatlarida, Niderlandiya, 
Shveysariya, Avstraliya, Kanada, Boltiq bо‘yi mamlakatlariga tarqalgan. Ularning umumiy 
soni 750 mln.ga yaqin. Germaniyaning shimoli va shimoli-sharqiy yerlari, shuningdek, 
Markaziy Germaniyaning ham bazi bir knyazliklari lyuteranlikni qabul qildilar, janub esa 
katolikligicha qoldi. Keyinchalik bu diniy urushlarga olib keldi.1524 yilga kelib katolik 
cherkoviga qarshi boshlangan harakat dehqonlarning krepostnoylik (krepostnoylik, feodal 

---

davlatlarda dehqonlar qaramligining tо‘liq va mash’um kо‘rinishini mustahkamlagan huquqiy 
hujjat) zulmiga qarshi urushga aylanib ketdi. Qо‘zg‘olonning yetakchisi ruhoniy Tomas 
Myunser (1493-1525 yillarda yashagan) edi.Myunserning g‘oyalari о‘z ustozi Lyuternikiga 
nisbatan ancha xalqchil bо‘lib, u ezilgan omma manfaatlarini kо‘zlardi. Myunser “hokimiyat 
oddiy xalqqa berilishi kerak”, chunki xudoning irodasi shu der edi. U о‘z targ‘ibotida xudo 
haqiqiy dindorlar bilan, tanlanganlar bilan gaplashadi va xalq poplarga emas xudoga quloq 
solmog‘i kerak, deydi. Qachon qо‘rg‘on va monastrlar hamda “boylar va kambag‘allar 
dushmanlari” yо‘qolsa, xususiy mulk bо‘lmasa, о‘shandagina Germaniya baxtli bо‘ladi, deydi 
Myunser.Myunser xalqni о‘z hukmini о‘tkazishga, hokimlarni ag‘darishga chaqirdi. U 
reformatsiyani shunday tushungan; reformatsiyaning asosiy vazifasi dinning yangi 
kо‘rinishini yaratish emas, balki dehqon va shahar kambag‘allari yordamida ijtimoiy-siyosiy 
tо‘ntarish qilish deb tushunardi. Uning ma’ruzalarida “Yerdagi hayotni yaxshilash, yovuzlikni 
yо‘qotib, jannatni Yerda yaratish” zarurligini targ‘ibot qilar edi. Myunserning g‘oyalarida 
dehqonlarning kichik mulklarini yaratish, ularni feodallar zulmidan ozod qilish 
mujassamlashgan edi. Myunser 1525 yilgi dehqonlar urushi vaqtida Myulgauzen shahridagi 
inqilobiy harakatga boshchilik qildi.Lyuterning cherkovga qarshi isyonga chaqirishi 2 ta 
siyosiy qо‘zg‘olonga sabab bо‘ldi; 1 chisi, 1523-yilda Frans fon Zikkengen boshchiligidagi 
dvoryanlar qо‘zg‘oloni; 2 chisi, 1525-yildagi dehqonlar urushidir.Ritsarlar qо‘zg‘oloni Reyn 
viloyatida bо‘ldi. Bu viloyatga qо‘shni bо‘lgan Frankoniya, Shvabiyadagi ritsarlar 1522 yil 
avgustida Landau shahrida sezdga tо‘planib, 6 yil muddatga ittifoq tuzdilar. Bunga qasr egasi 
Frans fon Zikkengen (1481—1523) bosh bо‘ldi. 1522 yil sentabrda Zikkengen 6-7 ming kishilik 
ritsarlar otryadi bilan Trir arxiyepiskopi Rixardga qarshi otlandilar, qо‘shni knyazlar-Pfals 
kurfyursti (saylovchi-knyazlar.Muqaddas Rim imperiyasida XIII asrdan imperator saylash 
huquqiga ega knyazlar bо‘lib,1356 yilgi Karl IVning oltin bullasi bilan huquqiy jihatdan 
rasmiylashtirilgan) bilan Gessen landgrafi yordamga keladi va knyazlar ritsarlarni Trirdan 
uloqtirib tashladilar, ritsarlar qо‘zg‘oloni mag‘lubiyatga uchrab, ritsarlar siyosiy 
mustaqillikdan mahrum bо‘ldilar. 1524-1525 yillarga kelib, dehqonlar urushi uchta asosiy 
rayonga: 1) Shvabiya, 2) Frankoniya 3) Tyuringiya — Saksoniyaga yoyildi. Shvabiyadagi
dehqonlar qо‘zg‘oloni Shveysariya chegarasidagi Shvarsfald okrugida 1524 yil yozida 
boshlangan edi. Qо‘zg‘olon kо‘targan dehqonlar 1524 yil 24 iyunda о‘z pomeshchik 
graflariga barshchina majburiyatini tо‘lashdan bosh tortdilar. Bularga qо‘shni Vlasiy monastri 
dehqonlari ham qо‘shildilar va ularning soni 3500 kishiga yetdi. 
Ular qurolli otryad tuzdilar va ilgari fransuzlarga qarshi urushda qatnashgan Gans Myuller 
degan dehqon boshchilik qildi. Janubiy Shvabiya feodallari о‘zlari yetarli darajada kuchli 
emasliklarichi sezib, bir necha oylar dehqonlar bilan tinch muzokara olib borib, 
qо‘zg‘olonning kengayib ketishiga yо‘l qо‘ymaslikka harakat qildilar. 1525 yilning uch oyi 
mobaynida Shvabiyada qurolli otryadlar soni oltitaga yetdi qurollangan kishilar soni 30-40
mingtaga yetdi. 1525 yil 6-7 martda Memmingen shahrida Shvabiya dehqonlari oltita 
otryadi rahbarlarining sezdi bо‘lib, unda qо‘zg‘olonchilar yig‘ilishida yagona dastur tuzilib, u 
«12 modda» dasturi deb ataldi. Bu dasturda muhim hisoblangan 4, 5,10-moddalarda 
dehqonlardan tortib olingan jamoa mulklari; о‘rmon, о‘tloq, kо‘llarni qaytib berish talab 
qilingandi. Dasturning 3 moddasida “Bizni hozirgacha shaxsi qaram kishilar deb hisoblash 
odat bо‘lib qolgan, biz endi erkin kishilar bо‘lishni istaymiz!”-deb yozilgan edi. Dasturning 
qolgan moddalarida barshchina, soliqlar va cherkov ushrini kamaytirish, qishloq ruhoniysini 

---

jamoaning о‘zi saylash huquqlari talab qilindi. Dastur kitobcha shaklida nashr qilinib, 
dehqonlar orasida keng tarqaldi. Shvabiya ittifoqi qо‘shinlari qо‘mondoni Georg Truxzes 
dehqonlarga sulh muzokaralari boshlashni taklif qiladi va 1525 yil 2 aprelda «12 modda» ni 
muhokama qilishlarini aytadi.2-aprel kuni Truxzes dehqonlarning Leyptem otryadiga hujum 
qiladi.Lekin dehqonlarning Boden va Konstans kо‘li qirg‘oqlarida joylashgan qо‘shinlariga 
hujum qilgan Truxzes jiddiy qarshilikka uchraydi. Shundan keyin Truxzes о‘z kuchlarini bu 
vaqtda qо‘zg‘olon avj olgan Frankoniyaga kо‘chirish imkoniyatiga ega bо‘ladi.Frankoniyadagi 
qо‘zg‘olon 1525 yil mart oxirlaridan boshlanib, 1525 yil aprel boshlariga kelib kuchaydi. 
Bunda ham dehqonlarning birinchi qurolli otryadi tuzildi. Frankoniyadagi otryadlarning 
tarkibi Shvabiya otryadlariga qaraganda murakkabroq edi, dehqonlar bilan bir qatorda 
ritsarlar ham qо‘shildilar, ular komandirlik vazifasini bajarar edilar. Rottenburg, Geylbronn, 
Vyursburg kabi shaharlar ham qо‘zg‘olonchilarga qо‘shildi.Frankoniyadagi eng katta 
otryadlar:
1) Rottenburg rayonida tuzilib, Stefan fon Mensingen va Florian Geyer degan ritsarlar bosh 
bо‘lgan Taubertal lashkari uning nomi «Qora otryad» edi. 
2) markazi Geylbronn shahrida bо‘lgan, Georg Metsler degan dehqon va Vendel Gipler 
degan dvoryan boshchilik qilgan Odenvald lashkari. 
3) Yakov Rorbax degan dehqon boshchiligidagi (Nekkar daryosi vodiysida) tuzilgan Nekkar 
lashkari. 
4) Vyurtemburgda byurger Feyerbaxer boshchiligidagi «Porloq dehqon otryadi» edi. 
Odenvald va Nekkar lashkarlari 1525 yil aprel oyi о‘rtalarida «Porloq otryad» bilan birlashib, 
qо‘shinga Gets fon Berlixengen degan ritsar boshchilik qildi. Frankoniyadagi qо‘zg‘olonchilar 
yuzlab qasr va monastrlarni bosib oldilar va vayron qildilar, ular Vensberg qasrini bosib olib, 
о‘zlarini dasturlari bilan chiqdilar. «Geylbronn dasturi» deb atalgan 14 moddadan iborat 
dasturni Vendel Gipler tahrir qilgan edi. Bu dastur 1525 yil 9-12 may kunlari tuzilib, 
ritsarlar manfaati kо‘zlangan edi. Ritsarlar cherkov mulki fondidan yer bilan ta’minlanishi 
lozim edi, imperiya sudida о‘rin tutishi kerak edi. Dasturda hukumatga ichki bojxona 
chegaralarini yо‘q qilish, yagona pul, uzunlik va vazn о‘lchovini joriy qilish, savdodan boj 
olinishini bekor qilishni talab qilgan edi. Dehqonlar masalasida esa bu dasturda krepostnoy 
qaramlikdan tо‘lov berish baravariga ozod qilib, erkin yer egalariga aylantirishni talab qilgan 
edilar.Dasturning 5 moddasida, ruhoniylar dunyoviy ishlardan butunlay chetlatilishi kо‘zda 
tutilgan edi. Geylbronnda xuddi dastur muhokama qilinayotgan vaqtda, Truxzes Frankoniya 
qо‘zgolonini bostirishga kirishadi. 7 iyun kuni Truxzes “Qora otryad” qо‘shinlarini tor-mor 
qilib, Frankoniyaliklarning 5 mingga yaqin kishisi qolgan sо‘nggi otryadini ham qurolsizlantirdi. 
1525 yil 6 dekabrda Yuqori Reyndagi qо‘zg‘olonning sо‘nggi tayanchi bо‘lgan Valdsgut shahri 
ham ishg‘ol qilindi. Janubiy Frankoniya va Shvabiyadagi qо‘zg‘olon alangasi Frankoniyaning 
shimoli-Saksoniya- Tyuringiya hududlariga tarqaldi. Bu qо‘zg‘olonga Tomas Myunser 
boshchilik qildi. Bu harakatning markazi Myunxauzen shahri bо‘lib, 1525 yil fevralida 
Myunserning bu yerga kelishi bilan shaharliklar eski Kengashni tarqatib yuborib, yangi 
“Adabiy Kengash” degan tashkilot tuzildi. Myunser va uning shogirdi Pfeyfer 8 mingga yaqin 
qurolli otryad tashkil qildilar. Myunserning о‘zi harbiy ishda tajribasiz edi. Kuchlarini 
birlashtirgan knyazlar Filipp Gessenskiy bilan Saksoniya gersogi Georg 1525 yil 16 mayda 

---

Frankengauzen shahriga yaqin joyda Myunser qо‘shinini tor-mor qiladi. 8 ming 
qо‘zg‘olonchidan 5 minggi jangda о‘ldirildi. Myunser asir olinib, qatl qilindi. 25 may kuni 
Myulgauzen shahri shg‘ol qilindi. Hammasi bо‘lib 100 mingga yaqin kishi qatl qilindi.1525 
yilgi dehqonlar qо‘zg‘oloni Tirol, Shtiriya, Karintiya va Kraynaga yoyildi. Qо‘zg‘olon kо‘targan 
dehqonlar orasida nafaqat nemis dehqonlari balki slavyanlar dehqonlari ham bor edi, 
kо‘pgina qal’alar va monastirlarni egallab vayron qildilar. Lekin qо‘zg‘olonchilar lashkarlari 
yagona qо‘shin bо‘lib birlashishmadi va uning umumiy rahbari ham yо‘q edi. Har qaysi 
viloyatning qо‘zg‘olonchi lashkarlari о‘z holicha harakat qildilar.Lekin qо‘zg‘olonchilar 
lashkarining harbiy tayyorgarligi zaif, intizomi bо‘sh edi. Dehqonlar lashkari tartibi ham 
doimo о‘zgarib turardi. Dehqonlarning bir qismi kelib lashkarga qо‘shilsa, boshqalari о‘z 
uylaridan xabar olish uchun ketib qolar edilar. Dehqonlarning soddaligi va ishonuvchanligi 
ham feodallarga qо‘l keldi. Dvoryanlarning hamma talablarni bajarish haqidagi va’dalariga 
ishongan qо‘zg‘olonchilarning bir qismi taslim bо‘lsa, boshqalari uylariga qaytib ketgan. 
Bundan foydalangan Georg Truxzes kо‘psonli bо‘lmagan qо‘shini bilan dehqon otryadlariga 
hujum qilib, ularni yakkama-yakka holda yenggan.Germaniyadagi dehqonlar urushi 
Yevropada feodal tuzumni inqilobiy yо‘l bilan yо‘q qilish uchun bо‘lgan birinchi urinish edi.