Reja: Salb yurishlarining boshlanishi sabablari Salb yurishlarining Rim papaligi tomonidan uyushtirilishi

 Mavzu: XVI-XVII asr birinchi yarmida Ispaniya
Reja: 
1.Karl I davrida Ispaniyaning siyosiy ahvoli.2. Kommuneros qо‘zg‘oloni va uning natijasi.3. 
Ispan absolyutizmining о‘ziga xos xususiyatlari.4. Filipp II davrida Ispaniya 5. XVI asrning 
ikkinchi yarmi va XVII asrning boshlarida Ispaniyaning iqtisodiy taraqqiyoti. 
Yevropaning janubi-garbida, Pireniy yarim orolining katta qismida joylashgan 
Ispaniyaning nomi finikiyaliklarning i-shpanum iborasidan kelib chiqqan bо‘lib, “quyonlar 

---

qirg‘og‘i” degan ma’noni bildiradi. Chunki, О‘rta dengiz sharqida yashagan finikiyaliklar 
Ispaniya yonidan suzib о‘tayotganlarida juda kо‘p sonli quyonlarni kо‘rishgan va bu yerga shu 
nomni berishgan. Ispaniya ma’muriy tuzilishiga kо‘ra 19 ta avtonom (yunon.-о‘zim,-qonun. 
mamlakat tarkibidagi biror hududning Konstitusiya bilan kafolatlangan о‘z-о‘zini boshqarish 
huquqi) viloyatlardan tashkil topgan. Viloyatlar esa, о‘z navbatida, 50 dan ortiq 
provinsiyalarga bо‘lingan.XVI asr boshlarida Ferdinand va Izabella birlashtirish siyosatini olib 
borganliklari natijasida Ispaniya Yevropadagi eng yirik davlatlardan biri bо‘lib qoldi. Ispaniya 
Pireneya yarim orolining katta bir qismini (Portugaliyadan tashqari) emas, balki Italiyaning 
anchagina qismini (Sitsiliya va Sardiniya orollarini, Neapol qirolligini) ham о‘ziga qо‘shib oldi. 
Ferdinand bilan Izabellaning nevarasi, ularning qizi Xuananing о‘g‘li Karl (Ispancha Karlos) 
Gabsburg Ferdinand о‘lgandan keyin 1516 yilda ana shu yerlarning hammasini meros qilib 
oldi va ularga «Burgundiya merosi» deb atalmish yerlarni, ya’ni Niderlandiyani, Lyuksemburg 
gersogligini va Fransh-Konte oblastlarini qо‘shib oldi.1516 yili Ferdinand vafotidan sо‘ng 
Ispaniya taxtiga Karl I (1516-1555 yillarda boshqargan) keldi. U ona tomondan buyuk qirollar 
Ferdinand va Izabellaning, ota tomondan esa imperator Maksimilian I Gabsburgning nabirasi 
edi. (Gabsburglar- Muqaddas Rim imperiyasi deb ataluvchi imperiyada 1806 yilgacha 
hukmronlik qilgan german millatining sulolasi. Bu sulolaga imperator Rudolf (1273-1291 
yillarda boshqargan, asos solgan edi). Karl I otasi va bobosidan gabsburglarning Germaniya, 
Niderlandiya va Janubiy Amerikadagi yer-mulklarini meros qilib olgandi. U 1519 yili german 
millatining Muqaddas Rim imperiyasi taxtiga Karl V nomi bilan о‘tiradi. Ispaniya haqida «bu-
quyoshi hech qachon botmaydigan imperiya» deyishardi. О‘z boshida bir necha tojlarni 
yiqqan Karl V (uni Ispaniyada Karl I deb atashardi) Ispaniya, Niderlandiya, nemis yerlari, 
Neapol va Sitsiliyaga hukmronlik qilardi. Karl V haqida uni “vatani yо‘q qirol” deyishardi. 
О‘smirligida Karl har tomonlama ma’lumot olib, ispan, nemis, fransuz, italyan tillarini yaxshi 
bilardi. Karl V xristianlarning katolik mamlakatini tuzishni orzu qilardi. Biroq juda katta 
hududni ispan taxti hokimiyati ostida birlashtirish bu hududlarning iqtisodiy va siyosiy 
birlashishga olib kelmadi. Faqat sulolaviy kelishuvlar orqali bog‘langan Aragon va Kastiliya 
qirolliklari siyosiy tarqoq edi. Ular о‘zlarining toifaviy vakillik organi- korteslarni 
(kortes.ispancha-qirol saroyi,-о‘rta asrlarda Pireniy yarim oroli davlatlarida toifaviy vakillik 
organlari, dastlab 1137 yili Kastiliyada vujudga kelgan), mustaqil qonun chiqaruvchi va sud 
tizimini saqlab qoldilar. Keyinchalik Karl, fransuz qiroli Fransisk bilan olib borilgan urush 
davomida Milanni hamda Shimoliy Italiyaning boshqa bir qancha yerlarini ham qо‘shib oldi. 
1535 yilda u Tunisni bosib oldi. 20- va 30- yillarda ispanlar Amerikada Meksika, Peru, Chili, 
Kolumbiyani istilo qildilar. XVI asrning ikkinchi yarmida Ispaniya Filippin orollarini qо‘lga 
kiritdi. Ispaniya Yer sharining ikkala tomoniga joylashgan jahon davlatiga aylandi. Ispan 
qirolining yerlarida «Quyosh sira botmasdi». Gabsburglarning vujudga kelgan kо‘p millatli 
juda katta imperiyasida Ispaniya muhim о‘rin tutardi. Bu imperiya hatto о‘z miqyosi 
jihatidan Buyuk Karl imperiyasining yerlaridan ham ancha kengayib ketgan edi. Karl V 
Ispaniyani о‘z yerlari orasida eng yaxshisi deb hisoblardi. Ispaniya grandlari imperatorning 
tо‘xtovsiz olib borgan urushlaridan kо‘plab foyda kо‘rdilar. Ammo gabsburglarning agressiv 
«jahon» siyosati Ispaniyaning milliy manfaatlarini nazarda tutmas edi. Ispan xalqiga german 
feodallari bilan tuzilgan ittifoqdan foyda olish о‘rniga Karl V ning buyuk davlatchilik siyosati 
uchun qilingan xarajatlarini qoplashga tо‘g‘ri kelgan edi.Karl V Ispaniyada qirollik qila 
boshlagan dastlabki paytida kommuneros qо‘zg‘oloni nomi bilan mashhur bо‘lgan katta 
qо‘zg‘olon bо‘lib о‘tdi. Mamlakat Ferdinand bilan Izabella davrida birlashgan bо‘lsa-da, XVI 

---

asr boshida ham Ispaniyaning sud ishlari va ma’muriy ishlarida juda ham xilma-xillik saqlanib 
qolavergan edi. Mamlakatda feodallar hali ham bemalol yashamoqda edilar: ularning 
huquqlari va dvoryanlik imtiyozlari, ayniqsa dvoryanlarning yuqori tabaqasi bо‘lgan 
grandlar (isp.о‘rta asrlarda Ispaniyada oliy ruhoniy va zodagonlar bо‘lib, ular XVI asrdan to 
1931 yilgacha mavjud bо‘lgan) ning imtiyozlari tо‘la saqlanmoqda edi, erkin kommuna 
(lot.umumiy-о‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada feodaldan о‘zini-о‘zi boshqarish huquqini 
qо‘lga kiritgan jamoa. X-XIII asrlarda shaharliklarning senyorlarga qarshi kurashi natijasida 
shakllangan) shaharlar (ayniqsa Kastiliyada) juda kо‘p edi. Korteslar ilgarigidek katta 
ahamiyatga ega edilar. Birlashgan Ispaniyada korteslar tо‘rtta bо‘lib, ular Kastiliyada, 
Aragonda, Valensiyada, Katoloniyada tashkil topgan edi. Korteslar soliqlarni tasdiqlash 
huquqiga ega edilar. Qirol har qaysi (tо‘rtta) kortes oldida qasamyod qilishi lozim edi. 1519 
yilda Kastiliya korteslari Karl V ga: «Siz ulug‘ janob, qirol faqat millatning obrо‘li xizmatkori 
ekanini bilishingiz lozim», degan edilar. Karl V ning kо‘pchiligi flamandlardan iborat saroy 
ahlining xо‘jayinlik qilishi (Karl Germaniyaga ketgan vaqtda Ispaniyani uning noibi kardinal 
Adrian, arxiyepiskop Utrextskiy idora qilardi) Ispaniyadagi dvoryanlarning ham,
shaharliklarning ham qattiq noroziligini tugdirardi Bu norozilik Kastiliya korteslarining 
1520 yil bahorida Karlga yuborgan quyidagi uchta talabidan iborat edi: 1) Kastiliyadan 
chiqmaslik- 2) oltinni mamlakatdan chetga chiqarmaslik; 3) oliy davlat lavozimlaridan chet
elliklarni olib tashlash. Karl bu talablarni rad etdi va 1520 yil mayida davlatni idora 
qilishni yana kardinal Adrianga topshirib, Ispaniyadan chiqib ketdi. Ammo «flamand 
kamarilyasi» hatto ispan aristokratlari orasida ham о‘z obrо‘sini tamomila yо‘qotib qoygan 
edi. Kastiliya shaharlari «ajnabiy hukumat» ga ainiqsa chuqur nafrat bilan qarardi. 1520 yil
iyun oyida Segoviya savdo shahrida qо‘zg‘olon kо‘tarildi. Qо‘zg‘olonni Kastiliyaning boshqa 
shaharlari qо‘llab-quvvatladi. 1520 yil 29 iyulda Kastiliyaning о‘n bir shahri «Muqaddas 
xunta» nomi bilan harbiy-inqilobiy ittifoq tuzdi. Xuntaning markazi Avila shahri edi. 
Shaharlarga dvoryanlarning bir qismi, hatto ruhoniylarning ham ayrim qismi qо‘shildi.
Qо‘zg‘olonga Toledo shahri bilan bog‘liq bо‘lgan dvoryan Xuan de Badilya, shoir (bu ham 
shaharlik dvoryan) Pedro Leso hamda yepiskop Xuan de Akunya rahbarlik qildi.Ammo 
qо‘zg‘olonning asosiy kuchi Kastiliyaning kommuna shaxarlari edi, qо‘zg‘olonning nomi ham 
shundan kelib chiqqan bо‘lib kommuneros qо‘zg‘oloni, ya’ni о‘z erkinligi uchun kurashgan 
kommunalar qо‘zg‘oloni demakdir. Avvaliga hukumat kо‘zg‘olonni tezda bostirishni 
mо‘ljallab, uning kо‘lamiga yetarli baho bermagan edi. Kо‘p о‘tmay u о‘z xatosini 
tushundi. ;Andrian Segoviya shahrini zо‘rlik bilan bosib olmoqchi bо‘lgan edi ammo 
muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Qо‘zg‘olonchilar xukumat qо‘shinlarining hujumini qaytardilar. 
Bir oz vaqtdan keyin qirol qо‘shinlari Medina del Kampo shahrini bosib oldilar va taladilar. Bu 
shahar о‘sha paitda Kastiliyaning asosiy savdo markazi edi. Ammo bu hol harakatni 
tо‘xtatolmadi aksincha harakat 1520 yilning yoz oxiriga borib ayniqsa kengayib ketdi, deyarli 
butun Kastiliyani qamrab oldi. Valyadoliyadagi qirollik kengashi о‘z ishini tо‘xtatdi. Kastiliya 
bir qancha vaqtgacha qirollik hukumatining ta’siridan chiqdi. Biroq оz ijtimoiy tarkibi 
jihatidan harakat juda xilma-xil edi. Qirol hukumati aristokratlarga suyanib, shahar militsiyasi 
va kichik dehqon lashkarlaridan iborat quzgolonchilarning otryadlarini tor-mor qildi. 1521 yil 
23 aprelda Vilyalar yonida hal qiluvchi qat’iy jang bо‘ldi. Qо‘zg‘olonchilar batamom tor-mor 
qilindi. Qо‘zg‘olonning asir olingan yо‘lboshchilari qatl etildi. Ammo ayrim shaharlar uzoq 
vaqtgacha qarshilik kо‘rsatib turdilar. Toledo shahri bо‘lsa 1521 yil 25 oktabrgacha о‘zini 
mudofaa qilib turdi, bu shaharning mudofaasida. Padilyaning xotini- Mariya Pacheko aktiv 

---

qatnashgan edi.Qommuneros mag‘lubiyatining bosh sabablaridan biri Kastiliya shahrining 
Ispaniya qirolligining boshqa qismlaridagi shaharlar tomonidan qо‘llab-quvvatlanmaganligidir. 
Sevilya shahri boshchiligidagi Andaluziya shaharlari Kastiliya harakatidan rasman chetlashib, 
о‘zining betaraf ekanligiga qirolni ishontirdi (1521 yil fevral).Karl 1522 yilning yozida 4 
ming nemis landsknexti (XV-XVII asrlarda nemis yollanma piyoda qо‘shini) bilan birgalikda 
Ispaniyaga kelib, harakatning qoldiqlarini bostirdi va uning tirik qolgan eng aktiv 
qatnashchilaridan 290 kishini о‘lim jazosiga hukm qildi. Shunday qilib, «Eng asosiy 
«fitnachilar» ning boshlari kunda ustida kesildi. Ispaniyaning qadimgi erkinliklariga esa
xotima berildi».Kommunerosning bostirilishi mamlakatning siyosiy hayoti uchun og‘ir 
oqibatlarga sabab bо‘ldi. Ispaniyaning qirollik hokimiyati, bir vaqtlar uning mamlakatni 
markazlashtirish uchun olib borgan ishlarida shaharlarning yordami orqasida 
muvaffaqiyatlarga erishgan bо‘lsa, endilikda о‘z qudratining ildiziga о‘zi bolta urdi.Karl V 
ishni shaharlar bilan munosabatni uzib, dvoryanlarning yuqori feodal tabaqalari bilan ittifoq 
tuzishdan boshladi. Haqiqatda ham Karl V о‘zini saylagan knyazlarni sotib olish uchun 850 
ming gulden sarflagan bо‘lsa, shuning 3/2 qismini Fuggerlar oilasidan qarz olgan edi. Bu ish 
ispan absolyutizmini darhol reaksion tus olib ketishiga sabab bо‘ldi. Kommuneros qо‘zg‘oloni 
korteslarning ahvoliga ham juda yomon ta’sir qildi. Karl imperatorni yо‘q qilib tashlamadi, 
lekin ular Karl zamonida juda og‘ir holga tushirildi. Karl dvoryanlar bilan shaharliklar 
о‘rtasidagi qarama-qarshiliklardan foydalanib, goh shahar vakillarining tarkibini kamaytirar, 
goh biron yangi soliq joriy qilish tо‘g‘risida gap borganda shahar vakillarini dvoryanlardan 
alohida yig‘ardi. Karl hukmronlik qilgan davrning oxiriga kelib, Kastiliya korteslari hech 
qanday ahamiyatga ega bо‘lmay qoldi. Ularning majlislari faqat rasmiy jihatdangina tо‘planar 
edi. Boshqa korteslar undan ham og‘ir holga solib qо‘yilgan edi. Biroq, Karl oppozitsiyani 
tor-mor qilib, о‘z hokimiyatini kuchaytirgan bо‘lsa-da, Ispaniyadagi mamlakat idorasining 
eski usulini ham, uning о‘rta asr feodal tuzumini ham, uning eskidan urf bо‘lib qolgan 
tarqoqligi va ayrim provinsiyalarning bir-biridan ajralib yashashini ham о‘zgartirmadi. U 
urushlar bilan band bо‘lib, mamlakatning ichki tuzilishi bilan shug‘ullanishga hatto vaqt ham 
qolmadi. U Ispaniyaga juda kamdan-kam kelar, mamlakatni idora qilish ishlarini tamomila 
Kastiliya qirollik kengashiga topshirib qо‘ygan edi, bu kengash qisman amaldorlardan — 
flamandlar va burgunlardan, qisman esa Kastiliya oliy zodagonlarning vakillaridan iborat edi. 
Haqiqatda esa Ispaniya Karl V davrida ham, hatto keyinchalik ham hali markazlashmagan, 
tarqoq mamlakat, «bema’ni idora qilinayotgan respublikalar yig‘indisi, tepasida nomigagina 
oliy hokim turgan» mamlakat bо‘lib qolavergan edi.1556 yilda Karl V dan keyin uning о‘g‘li 
Filipp II (1556-1598) Ispaniya taxtiga о‘tirdi. Filipp II о‘z otasiga о‘xshab «Joyidan 
qimirlamaydigan qirol» emas edi. U ham juda kо‘p urushlar olib borgan bо‘lsada, ammo bu 
urushlarda odatda uning generallari qо‘mondonlik qilardi. Qirolning о‘zi bо‘lsa, о‘z 
mamlakatini hech qachon deyarli tashlab chiqmasdi.U reformatsiyaga qarshi kurashdi. Uning 
imperiyasiga Ispaniya, Portugaliya, Italiyaning bir qismi, Janubiy Amerika va Afrikadagi 
mustamlakalar kirardi. U buyuk katolik qirol sifatida dunyoda о‘z hukmronligini о‘rnatish 
orzusida edi. Filipp II ning buyrug‘i bilan Madrid yaqinida Eskorial majmuasi qurildi, unga 
saroy, ibodatxona va monastr kirardi. Bu yerga qirol qarorgohini kо‘chirtiradi, bu yerda 
kutubxona tashkil qiladi, shu yerdan turib mamlakatni boshqaradi. Filipp II davrida 
mamlakatda yuz martadan ortiq autodafe (isp.e’tiqod akti-Ispaniya va Portugaliyada 
inkvizitsiya hukmining e’lon qilinishi va hukmni ijro etish). Ispan tarixchisi Xuan Antonio 
Lyorentaning ma’lumotiga kо‘ra, 1481-1808 yillarda Ispaniyada 31.913 kishi tiriklayin 

---

yoqilgan, 29.145 kishi devor ortida qoldirilib suvab tashlangan, mol-mulklari musodara 
qilingan. “Men dindan qaytgan fuqarolarim bо‘lganidan kо‘ra, umuman fuqarom 
bо‘lmasligini ma’qul kо‘raman”, degan edi u. Germaniyaga Karl V ning ukasi Ferdinand I 
Imperator bо‘lib olganligidan, Filipp II qо‘l ostidagi yerlar endi avvalgidek juda ham xilma-xil 
emasdi. Filipp mamlakatni markazlashtirish yо‘lida ba’zi tadbirlarni kо‘rdi. Chunonchi, u 1605 
yilda Ispaniyaning yangi doimiy poytaxtini barpo qildi, poytaxt uchun Madrid shahrini tanladi. 
Filipp II Aragonni avtonomiya (yunon.autos-о‘zim,nomos-qonun- mamlakat tarkibidagi biror 
hududning Konstitusiya bilan kafolatlangan о‘z-о‘zini boshqarish huquqi) dan mahrum etdi. 
Saragosani va Kastiliya garnizonlariga ega bо‘lgan Aragon qal’alarini egallab oldi hamda 
Aragon dvoryanlarining sud sohasidagi eski imtiyozlarini bitirdi, ya’ni ularning sud ishlari 
о‘zlarining maxsus oliy sudyasi bо‘lgan xustisiyada(oliy sudya) kо‘rilmaydigan bо‘ldi. 1580 
yilda Filipp II Portugaliyani ham о‘z yerlariga qо‘shib olishga muvaffaq bо‘ldi. Endilikda butun 
Pireney yarim oroli yagona davlatga birlashtirilgan edi. Inkvizitsiya (katolik cherkovining 
qidiruv, sud-tergovva jazo funksiyalarini bajaruvchi katolik cherkovi tashkiloti bо‘lib, 1229 yili 
Tuluza shahrida tuzilgan. 1233 yili Rim papasi Grigoriy IX ning maxsus bullasi bilan 
inkvizitsiyaning qarori barcha katoliklar uchun majburiy bо‘lgan) Filipp II qо‘lida eng 
dahshatli qurol edi, bu inkvizitsiya Filipp II davrida Ispaniyadagi oliy siyosiy sudga aylandi, bu 
suddan qirolning hech bir dushmani qochib qutula olmas edi. Filipp II davlatmi idora qilish 
ishlari bilan shaxsan о‘zi juda kо‘p shug‘ullanar edi. U juda keng kо‘lamda byurokratii 
yozishmalar olib borardi, markazdagi oliy amaldorlarni va joylardagi korrixodorlar 
(korrixidorlar. isp.tuzatmoq-Ispaniya hamda uning mustamlakalaridagi ma’muriy va sud 
lavozimi) shaxsan о‘zi tanlab qо‘yardi. Filipp II davrida davlat soliqlarining miqdori juda 
kо‘payib ketdi: Moliya mahkamasi butun mamlakatni son-sanoksiz soliq tо‘plovchilar bilan 
о‘rgimchak uyasiday chulg‘ab oldi. Karl davridagiday, Filipp II davrida ham ispan 
absolyutizmi xalqchil emas edi. Filipp II mamlakatni burjuaziya negizida rivojlantirish bilan 
qiziqmadi va ispan savdosi hamda sanoatini taraqqiy ettirish uchun hech qanday amaliy 
tadbirlar kо‘rmadi. Ispaniyadagi yirik dunyoviy va cherkov yer egaligi XVI asrda ham о‘zining 
goyat katta imtiyozlari kasta xarakterini saqlab qolgan edi. Mayorat (mayorat. lot.yirik, katta-
kо‘chmas mulk yer, uy-joyni meros qoldirish tizimi) haqida, daxlsiz yerlar haqida, cherkov 
yerlariga imtiyozlar berish va hokazolar haqidagi qonunlar Ispaniyadagi yer egaligini qat’iy 
tasdiqlar, uni abadiy daxlsiz qilib qо‘yar, demak, shu bilan burjuaziya orasidagi 
progrescivroq elementlarning, mayda dvoryanlar va dehqonlarning yerga ega bо‘lish 
imkoniyatini bо‘g‘ib qо‘yardi.Filipp II olib borgan urushlar ochiqdan-ochiq dinastik, tor 
dvoryanlik tusidagi urushlar edi. Bu urushlar ispan qirolining yerlarini kо‘paytirish va qirolni 
Yevropaning xalqaro siyosatida gegemon qilish maqsadi bilan olib borilar edi. Shu bilan bir 
paytda bu urushlardan ispan dvoryanlarini boyitish maqsadi ham kо‘zda tutilardi, chunki bu 
dvoryanlarning zebi-ziynat va aysh-ishrat ichida kechirayotgan dabdabali hayotlari uchun 
ispan dehqonlaridan olinadigan renta haqlarigina kifoya qilmas edi, ba’zi urushlarda 
(masalan, Angliya bilan bо‘lgan urushda) ispan savdosi va mustamlakalarning manfaatlari 
ham kо‘zda tutilgan edi. Xuddi ana shu urushlarda Filipp II ning hukumati sharmandalarcha 
yutqizdi va shunday qilib, bu urushlar ham ispan burjuaziyasiga hech narsa 
keltirmadi.Ispaniya XVI asr boshdarida agrar mamlakat bо‘lib, sanoati bilan savdosi kuchsiz 
edi. Angliya bilan Fransiyaga qaraganda anchagina orqada qolgan edi. Niderlandiya va 
Italiyaga esa taqqoslab ham bо‘lmasdi. Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida Ispaniya 
Amerikada juda kо‘p mustamlakalarga ega bо‘ldi. Dastlabki paytlarda mustamlakalar ispan 

---

xо‘jaligining rivojlanishiga yaxshi ta’sir qilib turdy. Amerika Ispaniyadan chiqariladigan juda 
kо‘p tovarlar uchun bozor edi. Amerikadan Ispaniyaga juda kо‘plab oltin va kumush yog‘ila 
boshladi. Bu hol esa mamlakatni jonlantirib yubordi. Kastiliya va Andaluziya shaharlarida 
movut, ipak va metallurgiya sanoati yashnab ketdi. 200—300 ishchiga ega bо‘lgan 
manufakturalar paydo bо‘la boshladi. XVI asrning о‘rtalarida Toledo shahrida uylarida sanoat 
ishlab chiqarishi bilan band bо‘lgan 50 ming hunarmand va ishchi bor edi. Sevilyada bu 
vaqtda tо‘qimachilik ustaxonalarining soni 3600 ta bо‘lsa, 1700 yilga kelib ularning soni 60 
taga yetdi. Ustaxonalarda ishlovchilarning soni 130 ming kishiga yetdi. Burgos, Valyadolid va 
Kastiliyaning boshqa shaharlarida katta-katta yarmarkalar bо‘lib turardi. Sevilya Amerika 
bilan olib boriladigan hamma oborotlarni о‘z qо‘liga tо‘plagan bir vaqtda, Barselona О‘rta 
dengizda Shimoliy Afrika va Levant bilan olib boriladigan savdo ishlarida juda katta rol
о‘ynayverdi.Biroq, Ispaniyaning sanoati va savdosidagi bu yuksalish uzoq davom etmadi. XVI 
asr о‘rtalarida ham Ispaniya sanoati Niderlandiya, Angliya, Fransiya sanoatidan orqada edi. 
Shu bilan birga uning bundan keyingi riv,ojlapishi uchun sharoit ham juda yomonlashgan
edi.Bu yerda dastavval narxlar inqilobi ispan xо‘jaligini halokatli oqibatlarga olib borganini 
aytib о‘tish kerak. Amerikadan oltin va kumushning oqib kelishi Ispaniyada narx-navoning 
Yevropadagi boshqa mamlakatlardan ilgari va kо‘proq darajada oshib ketishiga sabab bо‘ldi. 
Iqtisodchi-tarixchilarning hisobiga kо‘ra, Ispaniyada XVI asrning о‘rtasidayoq narxlar о‘rta 
hisobda ikki baravar oshgan edi, XVI asrning oxiriga borib yana ikki baravar oshib
ketdi.Demak, bir asr davomida narx-navo tо‘rt baravar oshdi, vaholanki Angliyada XVI asr 
davomida narxlar о‘rta hisobda atigi 2—2,5 baravar oshgan edi. Bu esa ispan sanoatida 
ishlab chiqarishni-xom ashyo va ish kuchini darrov qimmatlashtirib yubordi. Bunday 
sharoitda ispan korxona egalari uchun sanoat buyumlarini о‘z mamlakatida ishlab 
chiqargandan kо‘ra arzonroq va sifatliroq mahsulotni chet eldan sotib olish foydaliroq bо‘lib 
qoldi. Ammo shu bilan Ispaniya ancha taraqqiy etgan mamlakatlarga iqtisodiy jihatdan 
tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri qaram bо‘lib qoldi, Ispan sanoati bundan keyin yanada taraqqiy etish 
о‘rniga, XVI asrning ikkinchi yarmiga borib, juda tez orqaga qarab ketdi.Ispan sanoatining 
tushkunlikka yuz о‘girishida ispan qishloq xо‘jaligining inqirozga uchrashi katta rol о‘ynadi. 
Pomeshchiklar, cherkov va davlat foydasiga yig‘iladigan feodal soliqlari bilan iskanjaga 
olingan ispan dehqonlari g‘oyat og‘ir kun kechirmoqda edi. Qishloqlar qashshoqlashib qoldi. 
Qishloq xо‘jaligi ispan shaharlarini yetarli miqdorda g‘alla bilan ta’minlayolmay qoldi. XVI 
asrning 80 va 90-yillaridayoq Ispaniyaga juda kо‘p g‘allani chet mamlakatlardan sotib olishga 
tо‘g‘ri keldi. Qо‘ychilik dehqonchilikka juda katta ziyon yetkazardi, chunki Ispaniyadagi 
qо‘ychilik о‘ziga xos sharoitda bо‘lib, bu yerda qо‘ylar daydib yurardi. Katta yer egalariga 
qarashli merinos qо‘y podalari yoz paytlari shimolda — Kastiliya va Leon yassi tog‘laridagi 
yaylovda boqilardi, qishga yaqin esa janubga— Andaluziya va Estremadura yaylovlariga olib 
kelinardi. Qо‘ylarni bu tarzda ikki marta shimoldan janubga va janubdan shimolga haydash, 
pirovardida ispan dehqonchiligiga juda katta putur yetkazardi. Qо‘ylar dalalarni poymol qilar 
va quritib yuborardi. Ammo qо‘ychilikdan manfaatdor bо‘lgan amaldorlar — grandlar bor edi 
va hukumat ularni har qanday qilib qо‘llab-quvvatlardi. Qо‘ychilik bilan shug‘ullanuvchi 
dvoryanlar qudratli ittifoq bо‘lib birlashdilar, bu ittifoq Mesta (1273-1836 yillarda Ispaniyada 
qirol bergan imtiyozlardan foydalanuvchi yirik qо‘ychivonlar) deb atalardi va u hukumatdan 
bir qancha turli imtiyozlar olardi. Dehqonlarga hatto «chorvalarni haydab kelishga xalaqit 
bermaslik uchun» о‘z yerlariga g‘ov tutish ham man etilgan edi.Filipp II olib borgan ba’zi 
urushlargina muvaffaqiyatli tugadi. 60—70 yillarda Turkiyaga qarshi olib borilgan urushni va 

---

1580 yilda Portugaliyaning bosib olinishini shunday urushlar jumlasiga kiritish mumkin. 1571 
yilda Lepanto yonida (Moreya yaqinida) bо‘lgan jangda turklar dengizda ayniqsa katta 
mag‘lubiyatga uchratildi. Jangda Filipp II ning ukasi Don- Xuan Avstriyskiy ispan-venetsian 
birlashgan eskadrasiga qо‘mondonlik qilib, turklarning 264 kemadan iborat kattakon 
flotiliyasini tor-mor qildi, bu flotiliyada 80 ming kishilik qо‘shin bor edi. Bu mag‘lubiyat 
turklarning boshidan kechirgan birinchi katta mag‘lubiyati edi va bu Turkiya imperiyasining 
ancha jiddiy ichki tushkunlikka uchray boshlaganidan darak berardi.1580 yilda Portugaliya 
ustidan qozonilgan g‘alaba xam Portugaliyaning bundan oldin 1578 yilda portugal 
feodallarining Marokashda mag‘lubiyatga uchragani tufayli bо‘lgan edi va bu vaqtda qirol 
Sebastyan butun qо‘shini bilan birga halok bо‘lgan edi. Ammo Filipp II ning о‘zi ham shunday 
mag‘lubiyatlarga uchradiki, bu mag‘lubiyatlar Ispaniyaning buyuk davlat sifatidagi 
ahamiyatini butunlay yо‘qotib qо‘ydi. Bu yerda XVI asrning ikkinchi yarmidagi Niderlandiya 
inqilobini birinchi о‘ringa qо‘yish kerak, bu inqilob keyinchalik golland-ispanlarning savdo va 
mustamlakalar uchun bо‘lgan qator urushlariga aylanib, Hindiston va Indoneziyada ispan-
portugal mustamlakalarining Gollandiya qо‘liga о‘tishi, sо‘ngra esa Portugaliyaning о‘zi ham 
Ispaniyadan ajralib ketishi bilan tugallandi.Filipp II ning Angliyaga qarshi olib borgan 
muvaffaqiyatsiz urushida Ispaniya yana katta maglubiyatga uchradi. Ingliz dengiz 
bosqinchilari Dreyk, Reli va boshqalar vest-Indiya qirgoqlariga hamda Yangi Yerdan kumush 
ortib ispaniyaga qaytib borayotgan flotiliyaga hujum qilardilar. Filipp II bunga javoban 1588 
yil iyulida Angliyaga qarshi yurish boshladi, bu yurish «Yengilmas armada» nomi bilan 
mashhurdir. Katta ispan floti rasmiy ravishda ana shunday nom bilan atalgan bо‘lib, floti 
tarkibida 134 ta kema bо‘lib, kemalarda 20 ming matros, tо‘pchi, eshkakchi, mushketyorlar 
(mushketyorlar-XVI asr-XVII asr boshlarida piltali о‘q otar qurol bilan qurollangan piyoda 
qо‘shin turi) va askarlar bor edi. Ushbu kemalarda 2500 ta dala artilleriyasi va qamal tо‘plari 
ham bor edi. Angliya floti 200 dan ortiq jangovor va yuk kemalaridan iborat edi.Harbiy dengiz 
ishidan yaxshi xabardor bо‘lmagan grand Medina Sidoniya bosh qilib qо‘yilgan bu yurish
nihoyatda yomon uyushtirilgan edi. Eskirib qolgan va besо‘naqay ispan kemalari 
inglizlarning ancha mayda bо‘lsa-da, puxtaroq yasalgan va ancha yaxshi tо‘plar bilan 
ta’minlangan kemalariga bas kela olmadi. «Armada»-(Ispaniya va Portugaliyada yirik harbiy 
dengiz kuchlarini anglatuvchi atama, ya’ni katta flot degani) ning (bu vaqtda Ispaniya qо‘l 
ostida bо‘lgan) Niderlandiya janubidagi ispan harbiy kuchlari bilan qо‘shilish plani bajarilmadi. 
Ingliz admirallari katta jang qilishni istamadilar va «Armada»ga kichik-kichik eskadralar bilan 
hujum qilish taktikasini ishlatib, ispan flotining ayrim kemalarini yoki ayrim turkumlarini 
alohida-alohida yо‘q qilib bordilar. Avgust boshida La-Manshda bо‘lib о‘tgan bо‘ron 
ispanlarga katta ziyon yetkazdi. Flotiliyaning qolgan qismi ob-havo yomon kelgani tufayli, 
Ispaniyaga ilgarigi yо‘ldan qaytib borolmay, Britaniya orollarini aylanib о‘tishga majbur bо‘ldi 
va mamlakatiga sog‘ qolgan ozgina kemalari bilan juda harab holda qaytib keldi. «Armada» 
ning mag‘lubiyatga uchraganligi natijasida Ispaniya Atlantika okeanidagi,savdo yо‘llarini 
nazorat qilib turishdan mahrum bо‘ldi. 1596 yilda inglizlarning о‘zlari Ispaniya qirg‘oqlariga 
hujum qilib, Ispaniyaning Kadis portini talab ketdilar. Shu paytdan boshlab Ispaniya 
dengizdagi gegemonligini butunlay yо‘qotib qо‘ydi.Filipp II ning 90- yillar boshida 
Fransiyaga qarshi boshlagan intervensiyasi ham muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. Filipp II 
fransuz katoliklarining protestant-gugenotlarga qarshi olib borgan urushlariga aralashdi. 
Ispan qо‘shinlari Parijga bostirib kirdi va u yerda Parijni qamal qilib turgan gugenotlar 
yо‘lboshchisi qirol Genrix IV Burbonga qarshi kurashda katoliklarga yordam berdi. 

---

Ispaniyaning yordami katoliklarni saqlab qola olmadi. Parij taslim bо‘lishga majbur bо‘ldi. 
Parij olinganida taslim bо‘lgan qо‘shinlar orasida Filipp II ning ham otryadlari bor edi. 
Keyinchalik XVII asrning birinchi yarmida Ispaniya bilan Fransiya о‘rtasida urushlar tо‘xtovsiz 
davom etib turdi. Bu urushlar Pireneya monarxiyasi uchun muvaffaqiyatsizlik bilan 
tugadi.Muvaffaqiyatsizlik bilan olib borilgan katta urushlar Filipp II ning moliyaviy ahvolini 
tamomila qaqshatib qо‘ydi. U о‘zini ikki marta—1575 va 1596 yillarda bankrot bо‘lgan deb 
e’lon qilib, davlat qarzlarini tо‘lashdan bosh tortdi. Gabsburglarga qarz berib turgan 
Fuggerlarning bir о‘zi 3 million-gulden pulidan mahrum bо‘ldi. Savdo, sanoat, 
dehqonchilikdan olinadigan soliqlar muttasil oshib borib, aholini g‘oyat qiynab qо‘ydi.1594 
yilda korteslardagi shaharlarning deputatlari: «1000 dukat (kumush va oltin tanga, dastlab 
1140 yil Venetsiyada zarb etilgan) kapitaldan 300 dukat soliq olinadigan bо‘lgandan keyin 
savdo bilan shug‘ullanib bо‘larmidi?» deb noligan edilar.Filipp II 1598 yilda о‘ldi, undan о‘z 
vorisiga davlatniig umuman 100 million gulden qarzi meros qoldi. XVI asrning oxirida 
Ispaniyaning butun xalq xо‘jaligini chulg‘ab olgan iqtisodiy halokat moliya yashlarining 
vayron bо‘lishiga asosiy sabab bо‘ldi.Ispaniyaning xalqaro ahvoli har о‘n yillik sari tobora 
yomonlashaverdi. 1609 yildayoq Filipp III Gollandiya bilan yarashishga majbur bо‘lib qoldi va 
aslida bu bilan ilgari Ispaniyaga qarashli yerlardan yangi davlat tashkil topganligini tan oldi. 
1648 yilda esa Gollandiyaning mustaqilligini Ispaniya rasmiy ravishda e’tirof qildi. О‘ttiz yillik 
urushda Ispaniyaning Fransiyaga qarshi Germaniya tomonida turib urushuvi ham g‘oyat 
muvaffaqiyatsiz bо‘lib chiqdi. 1659 yildagi Pireneya sulhiga muvofiq Ispaniya Russilyon, Artua 
va bir necha Flandriya shaharlarini qо‘ldan berib qо‘ydi va shaharlar Fransiyaga о‘tib ketdi. 
50- yillardagi ingliz-ispan urushi natijasida Ispaniya Vest-Indiyadagi yerlaridan eng yirik 
Yamayka orolini qо‘ldan berib qо‘ydi, bu orol Angliya qо‘liga о‘tib ketdi. Ispaniya Pireneya 
yarim orolining о‘zida yakson bо‘lib ketish xavfi ostida qoldi. 1640 yilda Portugaliya 
Ispaniyaning og‘ir ahvolga tushib kolganidan foydalanib, undan ajralib chiqdi. Usha yilning 
о‘zida Katoloniyada katta qо‘zg‘olon bо‘lib, bu viloyatning ham Ispaniyadan ajralib ketishiga 
sal qoldi.1647 yilda yuqorida aytib о‘tganimizdek, Sitsiliya bilan Neapolda Ispaniyaga qarshi 
jiddiy harakatlar yuz berdi. Ispaniya XVII asrning о‘rtalarida nomigagina buyuk davlat bо‘lib 
qolgan edi.