Reja: Salb yurishlarining boshlanishi sabablari Salb yurishlarining Rim papaligi tomonidan uyushtirilishi

Mavzu: Buyuk geografik kashfiyotlar va mustamlakalarning paydo bо‘lishi 
Reja: 1.Buyuk geografik kashfiyotlarning sabablari va boshlanishi.2.Hindistonga dengiz 
yо‘lining ochilishi.3.Kolumbning Amerikani kashf qilishi.4.Dunyo aylana birinchi 
sayohat.5.Dunyo aylana ikkinchi sayohat.6.Yevropaliklarning mustamlakachilik istilolari.7.XVI 
asrning ikkinchi yarmi va XVII asrning birinchi yarmidagi geografik kashfiyotlar.8.Geografik 
kashfiyotlarning oqibatlari.
Yevropada savdo XVIII-XV asrlarda ikki yо‘l bilan olib borilardi. 
Birinchisi, О‘rta Yer havzasidagi Ispaniya, Italiya va janubiy Fransiyani – Vizantiya orqali Sharq 
mamlakatlari bilan bog‘lab turadigan Levant yо‘li edi. Ikkinchisi Yevropaning shimoli va 
Boltiq dengizi orqali – Novgorod, Bryugge, London, Lyubek shaharlari yо‘li edi. Sharqdan 
keladigan ziravorlar qand, zargarlik, attorlik mollari, sharq matolari, G‘arbiy Yevropadagi 
kо‘pgina feodallar sinfining iste’moliga kо‘proq kirib bora boshladi. Janubiy Italiya, janubiy 
Fransiya, janubiy Ispaniyaning shaharlarining savdogarlari Sharq bilan savdo qilish natijasida 
boyib keta boshladilar.Biroq XV asrning II-yarmiga kelib, О‘rta Yer dengizi orqali bо‘ladigan 
Levant savdo yо‘li qattiq inqirozga uchraydi. Chunki Sharqdan keladigan mollar arablar, 
vizantiyaliklar, italiyaliklar qо‘lidan о‘tib kelganligi tufayli narxi oshib ketgan edi. Yana bir 
sabab, g‘arbiy va shimoli-g‘arbiy Yevropa mamlakatlari savdogarlari uzoqroq Sharq 
bozorlariga borishlari qiyin edi. Yana bir sabab, Yaqin Sharqning turklar tomonidan istilo 
qilinishi ham Levant savdo yо‘lini qiyinlashtirdi, chunki turklarning talonchiligi, dengiz 
qaroqchiligi, savdo kemalaridan, karvon va bozorlardan juda kо‘p xilma xil soliqlar olinishi 
tufayli О‘rta Yer dengizi bilan bо‘ladigan savdo ham xavfli, ham kam foyda keltiradigan bо‘lib 
qoldi va keyinchalik bu savdo ahyon-ahyonda bо‘libtturardi. Yevropaliklar tomonidan 
Osiyoga О‘rta Yer dengizi orqali о‘zlashtirilgan savdo yо‘llari, quruqlikdan о‘tuvchi karvon 
yо‘llari, shu jumladan, Buyuk ipak yо‘li 1453 yili Konstantinopolni zabt etgan turklar 
tomonidan yopib qо‘yildi. Natijada Yevropa Sharqdan keladigan tovarlardan ajralib qoldi. 
Matolar, qand, bо‘yoqlar, murch, gullar va ziravorlar Yevropa bozorlariga deyarli kelmay 
qо‘ydi. Ayniqsa, murchning yetishmasligi kundalik turmushga qattiq ta’sir qilar edi. Zero, XVI 
asrda murch oldi-sottida pulning о‘rnini bosishi, kelinlar uchun beriladigan sep sifatida 
qо‘llanilishi mumkin edi. Bu hol yevropalik savdogarlarni Hindistonga, “Ziravor orollari”ga va 
yevropaliklarga deyarli ma’lum bо‘lmagan, ammo afsonaviy deb qaralayotgan Yaponiya va 
Xitoyga yangi yо‘llarni izlashga majbur qildi. Qanday omillar XV asr oxiridan boshlab buyuk 

---

geografik kashfiyotlarning amalga oshirilishiga sabab bо‘lgan edi? 
Birinchidan, XV asr 
oxiri XVI asr boshlariga kelganda Yevropada tovar ishlab chiqarish yuqori sur’atlarda о‘sa 
boshladi. Bu esa xomashyoga bо‘lgan talabni oshirib yubordi. Yevropaning о‘zida xomashyo 
kam bо‘lganligi uchun uni faqat boshqa о‘lkalardan olib kelish zaruratga aylandi.
Ikkinchidan, yangi davr hukmron tabaqalarining boylikka, pulga bо‘lgan ehtiyojini 
yanada orttirib yubordi. Endi ularning ongini о‘zga yurtlarning oltin kumushlarini va boshqa 
qimmatbaho boyliklarini egallab olish ishtiyoqi chulg‘ab oldi. 
Uchinchidan, quruqlikdan va 
О‘rta Yer dengizidan о‘tadigan savdo yо‘llari, shu jumladan, Buyuk Ipak yо‘li ham xavfli bо‘lib 
qoldi. Bu yо‘llar ustidan nazorat Yevropa mamlakatlarining asosiy raqibi Usmonli turklar 
saltanati qо‘liga о‘tib ketdi. Turklar Kichik Osiyo va Suriya orqali boradigan savdo yо‘llarini 
bosib oldilar, ular shu qadar katta boj olardilarki, bu mamlakatdan tovar olib о‘tish foydasiz 
bо‘lib qola boshladi. 
Turklar istilosi Yevropadan Osiyoga boriladigan yangi yо‘llar qidirib 
topishni tezlashtirdi. Hindistonga olib boradigan, hali turklar bosib olmagan birdan bir yо‘l-
Misr orqali va Qizil dengiz orqali boradigan yо‘l qolgan edi, xolos. Ammo bu yо‘lni arablar 
monopoliya (monopoliya, yunon.mono-va; poleo-sotaman;- iqtisodiyotning bir sohasida 
tanho hukmronlik) qilib olgan edilar. Levant savdo yо‘lida hukmron bо‘lgan Venetsiyaliklar 
ham Sharqqa borganda Aleksandryagacha borib, u yerda ularni arab savdogarlari о‘z 
ziravorlari bilan kutib olardilar. G‘arbiy Yevropa savdogarlari endi arablarga va turklarga 
duch kelmasdan Hindistonga borish yо‘lini qidira boshladilar.Shuningdek Yevropaliklar uchun 
afsonaviy bо‘lgan Hindistonni qidirib topishni boshqa bir sababi ham bor edi. Yevropada 
tovar xо‘jaligining rivojlanishi qimmatbaho metallarni kо‘proq talab qila boshlaydi. Ammo 
G‘arbiy Yevropada qimmatbaho metallar qazib olish ishlari sust edi. Yevropa Sharqning 
qimmatbaho mollari evaziga о‘zining qishloq xо‘jalik va о‘rmon xо‘jalik mahsulotlarini mis, 
qalay qisman movut berardi. Yevropaning bu mollari Sharqdan sotib olinadigan mollarni 
qiymatini qoplay olmas edi. Shuning uchun Sharqqa yetmay qolgan summani muayyan 
miqdorini qimmatbaho metallar bilan tо‘lashga majbur bо‘lardilar, natijada oltin va kumush 
Yevropaga kirmay, balki undan Sharq mamlakatlariga chiqib ketar edi. Shu tarzda Yevropada 
oltin muammosi kelib chiqdi. XV asrda Yevropaliklar oltin qidirib topish uchun nomalum 
uzoq mamlakatlarga safarga chiqishga tayyorlana boshladilar. Hindiston 
Yepropaliklarga 
eng jozibali mamlakat bо‘lib kо‘rindi. Ular biz Hindistonga yetib olsak bо‘lgani, keyin uning 
boyliklari bizga daryoday oqib kelaveradi deb о‘ylardilar. Lekin Hindiston va Xitoy bilan 
bо‘lgan savdoni arablar о‘z qо‘llariga kiritib olib, ular Sharq tovarlarini arzon bahoda olib о‘z 
narxidan 8-10 baravar ortiq baho bilan italyan savdogarlariga sotardilar. Hindistonga 
boradigan yangi dengiz yо‘lini qidirib topish bilan birga Yevropaliklar zо‘r berib oltin qidirish 
payiga tushdilar. Portugaliyaliklar oltinni Afrika qirg‘oqlaridan, Hindiston va Uzoq Sharqdan 
qidirar edilar. Oltin shunday bir tilsimli sо‘z ediki, u ispanlarni Atlantika okeani orqali 
Amerikaga borishga undagan edi. 
Ispaniya va Portugaliyaliklar buyuk geografik 
kashfiyotlarning yо‘lchi yulduzlari bо‘ldilar. Portugaliya arablar hukmronligidan xalos 
bо‘lganidan sо‘ng, XIV-XV asrlarda Shimoliy Afrikada arablar bilan urushlarni davom ettirib, 
dengiz floti tuzdilar. О‘rta Yer dengizidan Shimoliy va Boltiq dengizigacha boradigan muhim 
savdo yо‘li Portugaliya qirg‘oqlari yaqinidan о‘tardi.Shu sababli Portugaliya portlariga turli 
mamlakatlardan kemalar kelib turar edi. Dengiz kemalarida xizmat qilish va baliq ovlash 
portugallarning asosiy mashg‘uloti edi. Keyinchalik ulardan dovyurak va tajribali dengizchilar 
yetishib chiqdi. Portugaliyada dengiz sayohatlariga hukumatning о‘zi homiylik qilardi. Infant 
(yosh, gо‘dak.- Ispaniya va Portugaliyada 1910 yilgacha barcha shahzoda va malikalarga

---

berilgan unvon) Genrix Dengizchi (1418-1460 yillar) u dengiz sayohatlariga homiylik 
qildi.Natijada XV asrning 20-30 yillarida portugaliyaliklar Madeyro, Kanar, va Azar orollarini 
ochishdi. Afrikaning g‘arbiy qirg‘oqlari bо‘ylab janubga siljigan dengizchilar Boxador burnini 
chetlab о‘tib, 1434-yili Gvineya qirgoqlarigacha, Yashil Burun orollarigacha (1445 yil), 1462 
yili Sera-Leonega, 1471-yilda Gvineyaga yetib borib u yerda Oltin Qirgoq (hoz. Gana 
Respublikasi) deb atalgan joyda kuchli harbiy faktoriya qurdilar.
Portugallar 
bu 
joylarda mahalliy aholidan rangdor lattalar, shisha marjonlar, kichkina oynachalar kabi 
mayda-chuyda buyumlarga oltin aralashgan qum va fil suyaklarini almashtirib olardilar. 
Keyinchalik boshlangan qul savdosining markazi ham xuddi shu yerda bо‘lgan. Xaritalarda 
saqlanib qolgan Qullar qirg‘og‘i, Oltin qirg‘oq, Fil suyagi qirg‘og‘i kabi rasmiy nomlar bejiz 
paydo bо‘lmagan. Portugaliyaliklar janub tomonga siljishni davom ettirib, 1486 yilda 
Bartolomea Dias (1450-1500) ekspeditsiyasi Janubiy Afrika qirg‘oqlarini aylanib Hind 
okeaniga chiqdi. Afrika qit’asining eng janubiy nuqtasini, portugallar Hindistonga boradigan 
yо‘lni yaqin orada ochilishini umid qilib Yaxshi Umid burni deb atadilar. Bartolomea Dias 
Afrikaning g‘arbiy va janubiy qirg‘oqlarini о‘rganib chiqib, Atlantika okeanidan Hind 
okeanigacha bо‘lgan dengiz yо‘lini aniqlagan.Portugaliya qiroli Monoel (1495-1521) 
Hindistonga boradigan dengiz yо‘lini topish uchun Vasko da Gama boshchiligidagi 4 ta “Nau” 
deb atalgan (о‘zida 120-150 tonna suv sig‘dira oladigan), Vasko da Gama akasi Paulu 
boshchiligidagi “San-Gabriel”, “San-Rafael” va “Berriu” oziq ovqat tashishga mо‘ljallangan
kemalari bilan 1497 yil yozida Lissabondan chiqib, 1498 yil bahorida Hindistonning‘ g‘arbiy 
qirg‘oqlariga borib yetdi va Kalikut shahriga kelib tushadi. 1498 yil may oyida arab 
dengizchisi Ahmad ibn Majid (1421-1500 yillarda yashagan) kо‘magida 10 oylik sayohatdan 
sо‘ng Kalikut shahriga kelib tushgan Vasko da Gamani hind rojasi qabul qiladi. 1499 yilning 
avgustida sayyohlar kemalarga oltin va hind ziravorlarini ortib qaytib keladilar. Ikki yil (1497-
1499) davom etgan dengiz sayohati vaqtida kemaning 168 azosidan 55 kishi tirik qaytib keldi, 
ekipaj azolarining 2/3 qismidan ajraldi, lekin ekspeditsiyani uyushtirishga sarflangan 
mablagdan 60 marta ortiq foyda olindi. Chunki bu paytda 1 kg zira narxi Hindistonda 2,6 
gramm kumush bо‘lsa, Antverpenda 38,5 gramm kumush bо‘lgan, yoki 1 kg 
qalampirmunchoq narxi Hindistonda 3,5 gramm kumush bо‘lsa, Antverpenda 47,0 gramm 
kumush bо‘lgan.Vasko da Gamaning kashfiyoti Portugaliyada g‘oyat katta ta’sirga ega bо‘ldi. 
Bu kashfiyot tufayli Portugaliya qiroli Monoelga (1495—1521) «Baxtiyor» laqabi berildi va 
«Hindiston hokimi» degan unvon oldi. Portugaliyaning atoqli shoirlaridan biri Luis
Kamoyens Vasko da Gamaning sayohatiga atab 1572-yilda «Luziana» dostonini yozdi. 1998 
yilda Vaska da Gamaning Hindistonga qilgan birinchi sayohatining 500 yilligi Yevropada keng 
nishonlandi. Shu yili Lissabondagi Teju daryosining quyilish joyida 10 oy ichida Yevropadagi 
eng uzun 17185 metrli kо‘prik qurilib, sayyoh nomi bilan ataldi. Shuningdek Braziliyaning Rio 
de-Janeyro shahri futbol klubi va Hindistonning Goa shtatidagi shaharga ham Vasko da Gama 
nomi berilgan. 
Hindistonning g‘arbiy va qisman sharqiy qirg‘oq bо‘ylarini, shuningdek, Malakkani 
portugaliyalik boshqa admirallar (admiral.arab.dengiz hukmdori,hokimi; harbiy dengiz floti 
qо‘mondonlariga beriladigan unvon) Fransishku d Almeyda ( u 1505-1508 yillarda 
Portugaliya qirolining Hindistondagi birinchi nobi bо‘lgan) va Affoneu d Albukerk (1509—
1515) batamom bosib oladilar. Goa shahri Portugaliya qiroli noiblarining poytaxti bо‘lib qoldi. 
Qizil dengizning Hind okeaniga tutashadigan joyida qurilgan Adan shahri va Fors qо‘ltig‘idagi 

---

Ormuza shahrining bosib olinishi Portugaliyaning Hindistondagi hukmronligi uchun g‘oyat 
katta ahamiyatga ega bо‘ldi. 
Bu bilan portugaliyaliklar Hindistondan Qizil dengiz orqali Aleksandriyaga о‘tadigan va 
Hindistondan Mesopotamiya orqali Suriyaga о‘tadigan eski savdo yо‘llarini tamomila bekitib 
qо‘ygan edilar. XVI asrning 20- yillarida portugliyaliklar Zond arxipelagining katta qismini 
bosib oldilar va shu tariqa Portugaliyaning katta bir mustamlakasi vujudga keldi va
portugallar ziravorlar savdosini qо‘lga kiritib, Genuya, Aleksandriya, Venetsiya о‘rnini 
Lissabon 
egallab, 
italyanlarning 
savdo 
monopoliyasiga 
zarba 
berdilar.
Portugaliyaliklar Hindistonga Afrikaning g‘arbiy qirg‘oqlari bо‘ylab siljib borayotgan bir 
paytda, qо‘shni Ispaniyada xuddi о‘sha Hindistonga borish yо‘lining boshqa bir varianti chiqib 
qoldi.Olimlarning Yer shar shaklida bо‘lishi haqidagi taxminlari XV asrda dengiz 
sayyohlarining qiziqishini oshirdi. Italiya (Florensiya)lik olim, astranom Paolo Toskanelli 
(1397-1482) bu g‘oyadan kelib chiqib dunyo xaritasini tuzdi. Unda Osiyo qirg‘oqlari 
Atlantika okeanining g‘arbiy sohillarida belgilangan edi. Olim Yevropa qirg‘oqlaridan g‘arbga 
qarab suzib Hindistonga borish mumkin deb hisoblaydi. U yerning ekvator bо‘ylab uzunligini 
notо‘g‘ri tasavvur qilib, 12 ming km xatolikka yо‘l qо‘yadi. Keyinchalik buni buyuk kashfiyotga 
olib kelgan buyuk xato deb atashdi.Ispaniya qiroli Ferdinand va qirolicha Izabellaga о‘zining 
Toskanelli tasdiqlagan Hindistonga g‘arbiy dengiz yо‘lini ochish loyihasini topshirgan 
Xristofor Kolumb (1451-1506 yillarda yashagan) u Italiyaning Genuya shahrida tо‘quvchi 
oilasida tug‘ilgan. Xristofor 15 yoshigacha ma’lumot olgan edi. Keyin oilaviy sharoiti tufayli 
dengizchilikka yollanib, kemalarda matrosdan to kapitangacha bо‘lgan lavozimlarda xizmat 
qildi.U 1492 yilda Ispaniya hukumatiga Hindistonga g‘arb tomondan boradigan sayohat 
loyihasini taklif qildi. Ispaniya qirolligi rahbarlari Ferdinand va Izabella esa Portugallarga 
noma’lum bо‘lgan Osiyoga eltuvchi yangi yо‘l topish g‘oyasini qо‘llab quvvatlashdi. Nihoyat 
1492 yil 17 aprelda Ispaniyaning qirollik oilasi Kolumb bilan shartnoma tuzdi va 
ekspeditsiyaga pul ajratdi. Shartnomaga binoan X.Kolumb yangi ochilgan yerlarning vitse-
qiroli qilib tayinlashi, admiral unvonini meros qilib olishi, yangi ochilgan yerlardan olinadigan 
foydaning 1/10 qismini, yangi yerlar bilan qilinadigan savdodan tushadigan daromadning esa 
1/8 qismini egallashi lozim edi. 1492 yil 3 avgustda Kolumb о‘zining 90 kishilik va 3 ta 
kemada “Ninya”, “Pinta”, “Santa-Mariya”da Palosdan Atlantika okeaniga jо‘nab ketdi. 1492 
yil 12 oktabrda dengiz safariga chiqilgandan keyin 70 kun о‘tgach Kolumb Karib dengizida 
Markaziy Amerikaga yaqin bir joyda Bagama orollaridan birini topdi. Kolumb qirg‘oqqa 
Ispaniya bayrog‘ini tikib, orolni qirol mulki deb e’lon qildi. Ekspeditsiya a’zolari bu yerdan 
oltin izlab janub tomon yо‘l oldilar va Kuba va Gaiti orollarini kashf qildilar. 
Gaiti qirg‘oqlarida о‘zining eng katta kemasidan ayrilgan Kolumb dengizchilarning bir 
qismini yangi qurilgan Navidad portida qoldirib, о‘zi Ispaniyaga qaytdi. Keyingi yillarda 
Kolumb g‘arbga yana uch marta sayohat qildi. Uning birinchi ekspeditsiyalari natijalari 
Yevropada katta siyosiy shov-shuvlarga sabab bо‘lgan. Kolumbning ikkinchi ekspeditsiyasi 
1493-1496 yillarda tashkil etilib, unda 2,5 mingdan ortiq ekipaj bilan 17 ta kema ishtirok 
etgan.Admiral unvoni va yangi ochilgan yerlarning vitse qiroli sifatida sayyoh 1493 yilning 
noyabr oyida Dominika, Gvadelupa va 20 dan ortiq Antil orollarini kashf etib, Puerto-
Rikogacha yetib borgan. Kolumb 1494 yilning baxorida oltin topish ilinjida Gaiti orolining 
ichki qismlarini о‘rgangan va о‘sha yili yozda Kubaning janubiy qirg‘oqlari, Xuventud va 
Yamayka orollarini kashf etgan. 1496 yilning yozida Kolumb yangi ochilgan orollar tо‘g‘risida 

---

juda boy ma’lumotlar bilan yana Ispaniyaga qaytgan. Kolumbning 
1498-1500 
yillarda 
amalga oshirilgan uchinchi ekspeditsiyasi 6 ta kemadan iborat bо‘lib, ulardan uchtasini 
bevosita sayyohning о‘zi boshqarib brogan. 1498 yilning iyul oyi oxirida ekspeditsiya Trinidad 
oroli yonidan о‘tib Pariya qо‘ltig‘iga kirib borgan va Oreniko daryosining quyilish joyi hamda 
Pariya yarimorolini kashf etgan. Janubiy Amerika qirg‘oqlari yaqinidagi yana boshqa orollarni 
ham kashf etgach, Gaiti oroliga qaytib kelishgan.1500 yilda esa Kolumb Hindistonga borish 
yо‘lini topa olmaganlikda ayblanib, hibsga olindi va Ispaniyaga jо‘natildi. Ammo kashf etgan 
yerlarining oltinga boyligi kabi holatlarni hisobga olgan ispan hukumati keyinchalik uni ozod 
qilgan. Hindistonga boradigan dengiz yо‘lini toppish uchun yana ispan hukumatidan ruxsat 
olgan Kolumb 1502-1504 yillar davomida 4 ta kemada о‘zining tо‘rtinchi ekspeditsiyasini 
amalga oshirdi. 1502 yilning yozida Martinika oroli va Gonduras qо‘ltiqlarini kashf etdi. Xuddi 
shu yerda birinchi bо‘lib qadimgi mayya sivilizatsiyasi vakillariga duch kelgan. 1502 yilning 
avgustidan 1503 yilning may oyiga qadar Markaziy Amerikadagi Karib dengizini 2000 kmdan 
ortiq masofadagi qirg‘oqlarini tekshirib chiqqan. Karib dengizidagi Manserat orolini ham 
Kolumb kashf etdi. G‘arbga о‘tish yо‘lini topmagach, sayyoh shimol tomonga suzdi. Ammo 
1503 yilning iyun oyida Yamayka orolini yaqinida xalokatga uchragan. Yordam esa faqat bir 
yildan sо‘nggina yetib kelib, Kolumb 1504 yilning noyabr oyida og‘ir kasal xolida Ispaniyaga 
qaytgan.U Karib dengizida kо‘plab orollarni kashf etdi. Lekin unga omad kulib boqmadi, u о‘zi 
izlagan Hindistonning oltin boyliklarini topa olmadi, Kolumbning yangi «G‘arbiy Hindistoni» 
haqiqiy «Sharqiy Hindiston»dan kambag‘alroq bо‘lib chiqdi.Tez orada Kolumb saroyning 
g‘azabiga yо‘liqdi. U 1506 yilda qashshoqlikda Valyadolid shahrida vafot etadi. Buyuk dengiz 
sayohatchisining vafot etganligi haqidagi xabar ham 27 yildan keyin matbuotda e’lon qilindi. 
Kolumb о‘zi kashf qilgan joylarni Hindiston, u yerlar aholisini (hindular)”indeyeslar” deb atadi. 
Shu sababdan, Amerikaning kо‘plab tillarida gaplashadigan, turli nomdagi xalqlari va 
qabilalarini adabiyotlarda “indeyetslar” deb atash rasm bо‘lib ketdi.Kolumbdan keyin 
g‘arbda bо‘lgan italyan, florensiyalik Amerigo Vespuchchi (1452—1512) Kolumb kashf qilgan 
yerlarni “yangi qit’a” ekanligini dо‘sti nemis kartografi Valdzemyullerga yozib qoldirgan, 
xuddi shu olimning taklifi bilan yangi qit’a Amerika deb atala boshlandi.1499-yil 20 mayda 
Amerigo Vespuchchi 4 kemada Kadis shahri yaqinidagi Puerto de-Santa Mariya portidan 
yangi sayohatga jо‘naydi. Ekspeditsiya 24 kunlik suzishdan keyin Surinam qirg‘oqlariga yetib 
borib, 3° shimoliy kenglik boylab uni о‘rganib chiqdi. Vespuchchi Markaybo qо‘ltig‘ini 
о‘rganayotib, suvda yog‘och ustunlar ustiga qurilgan qishloqlarni uchratdi va bu joyni Kichik 
Venetsiya, ya’ni Venesuela deb atadi.Shundan sо‘ng sayyoh Pariya burnidan 200 mil (arab. 
2,25 dan 3 km.gacha bо‘lgan masofa) g‘arbga suzib, Vest-Indiya orollariga kirib, 1500-yilda 
Kadisga qaytdi. 1500 yil oxirida Portugaliya qiroli Monoel I ni taklifiga kо‘ra shu davlatga kelib 
Lissabon qirg‘oqlaridan ekspeditsiya uyushtirib, 1504 yil iyungacha ekspeditsiya davom etdi. 
U о‘z sayohatlarida ekspeditsiya boshlig‘i bо‘lib emas, balki kо‘proq kosmograf, kartograf va 
kema boshqaruvchisi bо‘lib xizmat qilgan.1505 yildan u yana Ispaniyaga qaytib, 1508 yil 
Hindistonga tashkil etilgan sayohatlarda bosh kema boshqaruvchisi etib tayinlangan. U 1512 
yil 22 fevralda 58 yoshida Sevilyada vafot etgan. XVI asrning boshida Sen-De shahrida bir 
nechta yosh olimni о‘z ichiga olgan geografik tо‘garak tuzildi. Ulardan biri Martin 
Valdzemyuller bо‘lib, u 1507 yilda Amerigo Vespuchchining lotincha tarjimadagi ikkita xati 
bilan birgalikda chop etilgan uncha katta bо‘lmagan «Kosmografiyaga kirish» asarini yozdi. 
Valdzemyullerning kitobida «Amerika» nomi birinchi bor uchraydi. Qadimda odamlar 
yashaydigan yerni uch qismga: ayollar nomidan olingan Yevropa, Osiyo va Afrikaga 

---

bо‘linganini eslatib, Valdzemyuller shunday yozadi: «Lekin endilikda dunyoning bu qismlari 
ham keng о‘rganildi va Yerning tо‘rtinchi — Amerigo Vespuchchi qismi ham kashf qilindi. 
Dunyoning ushbu qismi Amerigo yoki Amerika deb atalishi uchun ta’qiq bо‘lishi mumkin 
bо‘lgan asoslarni kо‘rmayapman».Valdzemyuller va XVI asr boshlaridagi boshqa qator 
geograflari nazarida ham Kolumb va Vespuchchi dunyoning turli burchaklaridan turib, yangi 
yerlarni ochayotgan edilar. Faqat Kolumb Osiyoni kengroq о‘rganadi, uning zamondoshlari 
nazarida kashf etilayotgan yangi yerlar Eski Dunyoning sharqiy yarimorollari va orollari — 
tropik Sharqiy Osiyoning qismlari edi. Bu tadqiqotlardan farqli о‘laroq, Amerigo Vespuchchi 
qadimgi odamlarga noma’lum bо‘lgan olamning tо‘rtinchi qismi, Afrika kabi ekvatorning ikki 
tomonida yoyilgan Yangi Dunyoni, lekin undan Atlantika okeani bilan ajralib turgan materik 
— qit’ani kashf etdi. Mir Yan Reysning 1508 yildagi Dunyo xaritasida “Amerika” nomi 
belgilanmagan. О‘sha vaqtda ochilgan materik Muqaddas But Yeri yoki yangi dunyo deb 
nomlanar edi. Ammo Valdzemyuller kitobi bir necha bor chop etilib, G‘arbiy Yevropa 
mamlakatlarida keng ommaga tarqalgach, tez orada yangi qit’aga “Amerika” sо‘zi 
ommalashdi va xaritalarda “Amerika” paydo bо‘ldi. Qit’aning qadimgi rasmlaridan biri 
“Amerika” yozuvi bilan 1511 yilda Iogann Shener globusida tasvirlangan.1515 yili yangi 
yerlarni Amerika deb atagan birinchi globus Germaniyada paydo bо‘ldi. Keyinchalik bu nom 
1520 yilda chop etilgan umumgeografik xaritada, shuningdek, 1522 va 1530 yillarda nashr 
qilingan xaritalarda ham aks etgan. 
XVI asrning ikkinchi yarmidan boshlab bosib chiqarilgan geografik xaritalarda 
kartograflar “Amerika” nomini Markaziy va Shimoliy Amerikaga nisbatan ham ishlata 
boshlashgan. Bir sо‘z bilan aytganda Kolumbning izlanishlari izsiz ketmadi. Garchi о‘zi 
umrining oxirigacha buni bilmagan bо‘lsada, uning nomi tarix zarvaraqlarida baribir 
Amerikani kashf etgan buyuk shaxs sifatida muhrlanib qoldi. Shuningdek, u Amerikaga 
qadam bosgan 12 oktabr sanasi bugunga qadar Amerika va Yevropada Kolumbning kuni, 
Bagamada kashf etilgan kun, Ispaniyada esa Milliy bayram- ispan millati kuni sifatida 
nishonlanadi. 
Xristofor Kolumbning nomi Kolumbiya davlatiga, Amerika Qо‘shma Shtatlari federal 
okrugi va daryo, Kanadadagi provinsiya, Shri-Lanka poytaxti, shuningdek turli 
mamlakatlardagi kо‘plab daryo, tog‘ tizmalari, kо‘llar, sharsharalar, shaharlar, parklar va 
kо‘priklar uning nomi bilan ataldi. Shimoliy va Janubiy Amerikadagi kо‘plab shaharlarda 
sayyohning haykallari mavjud. Shuningdek, Ispaniyaning Barselona shahridagi markaziy 
xiyobonlaridan biriga, Germaniyaning Bremer-Xavin shahrida buyuk dengizchi sayyohning 
haykallari о‘rnatilgan. Kolumb kashfiyoti Portugaliya bilan Ispaniya о‘rtasida yangi yerlar 
uchun raqobat chiqishiga sabab bо‘ldi. Nizoni oldini olish uchun har ikkala davlat 1494 yilda 
Tordessilyas shahrida о‘zaro shartnoma tuzdi. Bu kelishuvga muvofiq, Yashil Burun 
orollaridan g‘arbga tomon 2053 km narida qutbdan-qutbga qarab chegara chizig‘i tortildi. Bu 
chiziqning g‘arb tomonidagi yangi ochilgan hamma yerlar ispanlarga, sharq tomondagi yerlar 
portugallarga qaraydigan bо‘ldi. Ammo bu chegara chizig‘i butun yer sharini kesib 
о‘tmaganligi, faqatgina g‘arbiy yarim shardan о‘tganligi tufayli ispanlar bilan portugaliyaliklar 
Molukka orollarida duch kelib qoldilar va о‘rtada yana nizo chiqdi. Shundan keyin 1529 yilda 
Saragosda yangi shartnoma imzolanib, unga muvofiq Sharqiy yarim sharda Molukka 
orollaridan sharq tomonda 17 0 da yangi chegara chizig‘i tortildi. Mustamlaka dunyosini 
birinchi marta taqsimlash ana shu tarzda rо‘y bergan edi. 

---

Ispanlar 1519-1522 yillarda G‘arb tomondan Osiyoga borish uchun xatarli dengiz 
sayohatlaridan biriga chiqdilar. Bunga portugaliyalik tajribali dengizchi Fernando Magellan 
(1470-1521 yillarda yashagan) boshchilik qildi. U о‘zining 5 ta kemadan iborat “Trinadad”, 
“San-Antonio”, “Konsepsion”, “Viktoriya”, “Sant-Yago” kabi 105-154 tonna yuk sig‘imli kichik 
kemalarda ikki yilga yetadigan oziq ovqatlarni g‘amlab 1519 yilning 20 sentabrda 253 kishilik 
ekipajdan iborat bо‘lgan ekspeditsiya San-Lukar portidan chiqib, о‘sha paytda “Ziravor 
orollar” deb atalgan Molukka orollarini qidirib topish maqsadida janubi-g‘arb tomonga yо‘l 
oldi. Magellan sayohati 1519-1522 yillarda bо‘lib о‘tda va u tarixda birinchi marta dunyo 
aylana sayohat bо‘ldi.Ekspeditsiya a’zolari juda og‘ir sinovlarni boshdan kechirdilar, 60 kunlik 
tinimsiz yomg‘irlardan sо‘ng kemalar 1519 yil 13 dekabrda Braziliyaning Rio-de-Janeyro 
kо‘rfaziga yetib keldi.Yana bir oylik sayohatdan keyin hozirgi Urugvayning poytaxti 
Montevideo joylashgan yerda tо‘xtadi. Qishlovga tо‘xtagan ekspeditsiyada birinchi marta 
isyon kо‘tarildi, bunga sabab, Magellanning oziq ovqat miqdorini kamaytirishi bо‘lgan edi. 
Magellan ekspeditsiyasi yurishda davom etib, 1520 yil 21 oktabrda janubiy kenglikning 52 
gradusida keyinchalik Magellan nomiga qoyilgan qо‘ltiqqa kirdi. Ekspeditsiya yana yurib, 
hindular gulxanlari olovi va tutunini kо‘rdilar va bu yerlarni “Olovli yer” deb atadilar. Ular 
tо‘rt oy davomida hech qanday dovullarsiz okeanda shimolga qarab suzdilar, okeanning 
ularga qilgan muruvvati evaziga sayohatchilar uni “Tinch okean” deb atadilar. 1521 yilning 
6 martda ular Tinch okeani shimolidagi Marian arxipelagi orollaridan biriga tushdilar. 10 
kundan sо‘ng kemalar yaqinlashgan arxipelag Ispaniya shahzodasi, bо‘lajak qirol Filipp 
sharafiga Filippin deb ataldi. Sebu orollari aholisini Ispaniya qirollari vassaliga aylantirish 
uchun olib borilgan urushda 1521 yil 27 aprelda Magellan Lapu-Lapu qabilasi sardori 
tomonidan о‘ldirildi. Ekspeditsiyaning qolgan a’zolari d Elkano boshchiligida suzishni davom 
ettirdilar va Molukko orollariga yetib keldilar. U yerdan ziravorlar va shirinliklarni yuklab 
oldilar.
Yer shari boylab aylana sayohatga chiqqan Magellan ekspeditsiyasining 5 ta 
kemasidan faqatgina bittasi Viktoriya 1522 yilning 6 sentabrida bor yо‘g‘i 18 nafar ekipaj 
a’zosi bilan Ispaniyaning Sevilya shahriga qaytib keldi. Ammo endi Yer yumoloq ekanligi va 
uni aylanib suzib о‘tib, dastlabki portga qaytib kelish mumkin ekanligi amalda isbotlandi. 
Bundan tashqari, kema kundalik daftaridan ma’lum bо‘ldiki, doimiy g‘arbga qarab suzgan 
dengizchilar uch yilda 1 kunni “tejab qoldilar”, bu esa Yerning о‘z о‘qi atrofida aylanishini 
ham isbotladi.
Dunyo aylana birinchi sayohat Yerning shar shaklida ekanligini uzil kesil isbot qilib 
berdi va juda kо‘p yerlar; Magellan qо‘ltig‘i, Olovli yer, Tinch okeani, Filippin oroli ochildi.
Magellan sayohati Yerning sharsimon ekanligini isbot qilib berdi. Buning natijasida 
yevropaliklar Ulug‘ yoki Tinch okean tо‘g‘risida aniq aniq ma’lumotlarga ega bо‘ldilar, ammo 
bungacha ularda allaqanday sirli bir Janubiy dengiz haqidagi noaniq tasavvur bor edi xolos. 
1577-1580 yillarda ingliz qaroqchisi Frensis Dreyk (1540-1596 yillarda yashagan) 
boshchiligida dunyo aylana ikkinchi sayohat amalga oshirildi. Frensis Dreyk 1540 yilda 
Devonshir grafligining Tavistok yeridagi kambagal qishloq ruhoniysi Edmund Dreyk oilasida 
tugildi. Dreyklar oilasida 12 ta bola bо‘lib Frensis ularning eng kattasi edi.
Dreyk 1567 
yilda Yelizaveta I ning roziligi bilan о‘sha davrlarda mashhur bо‘lgan Meksika sohillarini talon 
taroj qilgan Jon Hokkinsning harbiy dengiz floti qо‘shilmasiga tegishli kemaga kapitanlik qildi. 

---

Inglizlarning omadi kelmadi. Qо‘rqinchli bо‘rondan sо‘ng ular San-Xuanda sokinlikda 
turishganda ispan harbiy dengiz kemalari ularga hujum qiladi. 6 ta kemadan faqat bittasi 
pistirmani yorib chiqdi va qiyin kechgan suzishlardan keyin о‘z vataniga yetib keldi. Bu 
Dreykning kemasi edi.1572 yilda esa mustaqil ravishda ekspeditsiya tashkil qildi va Panama 
boyiga hujum qildi.
1577 yilning 13 dekabrida Pelikan, Yelizaveta, Dengiz oltini, Oqqush 
nomli harbiy kemalar Plimutdan suzib ketdi. Qirolicha Dreykka ehtirom sifatida shirinliklar, 
qо‘lda tikilgan dengiz bosh kiyimi va “Seni Hamisha xudo qо‘llasin va asrasin” deb tilla 
yozuvlari tushirilgan yashil shoyi sharfni sovg‘a sifatida yubordi. Yanvarning 2 yarmida 
kemalar Marokko port shahridagi Mogadarga yetib keldi. Qaroqchilar qamab qoyilgan 
kishilarni olib turli xil mollarga ega bо‘lgan karvonga almashtirishdi. La-plata etagida ispan 
bandargohlarinini talon-taroj qilib 1578 yilning 3 yanvarida flotiliya San-Xuan kо‘rfazida 
langar tashladi va u yerda Dreyk qо‘zg‘olonchilarni jazoladi. 
Bu 
bandargohda 
uni 
qandaydir achchiq qismat kutib turardi. Negaki Dreykka ham birdan boshlangan qо‘zg‘olonni 
bostirishga, ham buning natijasida kapitan Dautini qatl etishga tо‘g‘ri keldi. О‘shanda 
fursatdan foydalanib “Pelikan” kemasining nomini “Oltin bug‘u” bilan almashtirdi. Shu yili 
yaroqsiz holga kelib qolgan 2 ta kemani tashlab Oltin bug‘u, Yelizaveta va Dengiz oltini 
Magellan bо‘g‘oziga kirdi. Bо‘g‘ozdan chiqqan kemalar kuchli bо‘ronga duch keldi. Dengiz 
oltini kemasi parokanda bо‘ldi. Yelizaveta kemasi yana qaytib Magellan bо‘g‘oziga uloqtirib 
tashlandi va undan о‘tib kema Angliyaga qaytdi. Dreyk kapitanlik qilgan Oltin bug‘u kemasi 
esa uzoqqa janub tomonga irg‘itib tashlangan edi. Shunda sayyoh о‘zi uchun kutilmaganda 
Olovli yerni, janubiy materikning turtib chiqqan joyi oddiy tepalik emas balki ortida ochiq 
dengiz yoyilib yotgan arxipelag ekanini tushundi. Olovli yer va Antarktida о‘rtasidagi bо‘g‘oz 
uning birinchi kashfiyotchisi sharafiga Dreyk nomi bilan ataldi. Pо‘rtana tinchishi bilanoq 
Dreyk shimolga qarab yо‘l oldi va 5 dekabrda Valparaiso bandargohiga bostirib kirdi. 
Limanda turgan 37 ming dukat mablag‘iga teng keladigan vino va oltin quymalari bilan 
yuklangan kemani qо‘lga kiritdi, qaroqchilar Qirg‘oqqa chiqib 25 ming peso mablag‘iga 
tegishli tilla qum yuklarini olib shaharni talon-taroj qildi. Bundan tashqari kemadan ispanlarni 
sirli xaritalarini topishdi va Dreyk endi ikkilanmay suzishda davom etdi. Amerika 
qirg‘oqlari 
bо‘ylab suzgan Dreyk Ispaniyaning kо‘plab shahar va qishloqlarini taladi. Panama suvlarida u 
misli kо‘rilmagan qimmatbaho narsalar yuklangan “Karafuego” kemasini quvib yetdi. 
Meksikaning Akapulko bandargohida jasur sayyoh ziravorlar va Xitoy shoyisi ortilgan kemani 
qо‘lga oldi. Sо‘ngra u Tinch okeanini kesib о‘tib Marian orollariga chiqdi. Selibas hududida 
kemasini ta’mirlagan Dreyk Yaxshi umid burni tomon yо‘l oldi va 1580 yilning 26 sentabrida 
Magellandan keyin 2 chi bо‘lib yer shari boylab suzish sayohatini amalga oshirdi. U Plimut 
oroli sohillarida langar tashladi.
Ushbu safar Dreykka eng kо‘p daromad keltirgan 
safar bо‘ldi. Qirolicha Yelizaveta uning kemasiga tashrif buyurib dengizchiga ritsarlik unvonini 
topshirdi.
Ispan qiroli Filip II qaroqchi Dreykni jazolashni u keltirilgan zararlarni 
qoplashini va kechirim sо‘rashini talab qildi. 1585-1586 yillarda Dreyk yana g‘arbiy 
Hindistondagi ispanlarning mustamlakalariga qarshi yо‘naltirilgan shuningdek avvalgidek 
yana katta о‘lja bilan qaytgan inglizlarning qurollangan flotiga qо‘mondonlik qilgan. Uning 
ixtiyorida 2300 ta matrosi va dengizchisi bо‘lgan 21 ta kema mavjud edi.
Frensisning 
faol harakatlari tufayli “Yengilmas armada” kemasining dengizga chiqishi bir yilga kechiktirildi. 
1587 yilning 19 aprelida uncha katta bо‘lmagan 13 ta kema eskadradasiga qо‘mondonlik 
qilgan Dreyk suzishga tayyorlanayotgan “Armada” kemalari turgan Kadis bandargohiga kirdi. 
U yerda turgan 60 ta kemadan 30 tasini yо‘q qildi. Qolganlarini esa о‘zi bilan olib ketdi, 

---

shular ichida ulkan 1200 tonna suv sig‘imiga ega bо‘lgan galeon (galeon. ispan va 
portugallarning yelkanli harbiy kemasi bо‘lib, kema hajmi 1550 tonna, 100 tagacha qurol-
aslaha va 500 tagacha askari bor kema) ham bor edi. Dreykning 1589 yilda Lissabonga 
amalga oshirgan ekspeditsiyasi muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. Shaharni olishga muvaffaq 
bо‘lolmay 16 ming askardan faqat 6 mingtasi tirik qoldi. Dreykning Amerika qirg‘oqlariga 
amalga oshirgan oxirgi suzish safari ham omadsiz bо‘ldi. U 1596 yilning 28 yanvarida vafot 
etdi. Magellan о‘zining 1chi dunyo sayohatini amalga oshirgandan keyin, ispanlar 1510-
yildan boshlab, konkista (zabt etish, bosib olish) siyosatini zо‘rlik, ayyorlik va aldamchilik 
vositalarini ishga solib Yangi dunyoning eng boy bо‘lgan yerlarini mustamlaka (rivojlangan 
mamlakatlar tomonidan ekspluatatsiya qilinuvchi mamlakat) bosib oldilar. 
Shunday qilib, 
Yevropaliklar bosib olingan mustamlakalarni о‘z mustamlakalariga aylantirdilar. 
Mustaqilligini yо‘qotib istilochilar zulmiga ezilgan hududlar mustamlakalar deb atala 
boshlandi.Portugallar Hind okeaniga har yili о‘nlab harbiy kemalarni yuborib turgan. 
Portugallar Hindistonda, Arabistonda, Sharqiy Afrika dengiz sohillarida bir necha port 
shaharlarni bosib oldilar.
Portugallar arab va hind savdogarlarining mollarini talar, 
kemalarini dengizga chо‘ktirib yuborar, asir olingan kema a’zolarini esa о‘ldirar yoki qul qilib 
sotardilar. Ular о‘qotar tо‘plar, qurol-aslahalari hamda kemalarining ustunligidan foydalanib 
arablarni asta-sekin Hind okeanidan siqib chiqardilar va Hindistonga boradigan dengiz yо‘lini 
tо‘liq egallab oldilar. Aslida Hindistonga yо‘l olgan Pedru Alvarish Kabral (1467-1520 yillarda 
yashagan portugaliyalik dengiz sayohatchisi) ekspeditsiyasi 1500 yili tо‘satdan Braziliya 
qirg‘og‘iga tushib, bu hududni Portugaliya qirolining mulki deb e’lon qildi va Braziliyani kashf 
etdi. Mamlakatni muttasil о‘zlashtirish esa 1530 yili boshlandi. Qirg‘oq rayonlari 13 ta 
kapitaniy (por. XVI-XIX asrlarda Braziliya va Portugaliyaning mustamlakalari- Madeyra, Azor 
orollari, Kabo-Verdeda ma’muriy-hududiy birlik) ga bо‘linib, feodal yer egaligi joriy etildi. 
Bu yerda XVI asrning ikkinchi yarimida qul savdosi keng rivojlandi. Braziliyada 1583 
yili 25 ming portugal aholisi qо‘l ostida yuz minglab qul negrlar ishlar edilar. Ular minglab 
qullarni ekspluatatsiya qilardilar. Buyuk geografik kashfiyotlar ayni paytda Yevropa 
davlatlarining mustamlakachilik siyosati uchun ham yо‘l ochdi. Ispaniya bayrog‘i himoyasi 
ostida yangi ochilgan yerlar Ispaniya qiroli mulki deb e’lon qilindi. Shu tariqa Yevropa 
davlatlarining mustamlakachilik siyosati boshlandi. Mustamlakachilar XVI asr о‘rtalaridan 
boshlab endi Afrikada yashovchi aholini qullarga aylantirib, Amerikaga olib kela boshlaganlar. 
Tekin ishchi kuchiga ega bо‘lgan mustamlakachilar 1510 yildan boshlab konkista (bosib olish)
siyosatini yurita boshladilar. Bu jarayon XVII asrning о‘rtalarigacha davom etdi. 
Konkistadorlar 1510 yili Panamada dastlabki istehkomlarni qura boshladilar. Nunes Balbao 
1516 yili Panama yerlarini sharqqa kesib о‘tib Tinch okeani sohiliga chiqdi. Qit’adagi dastlabki 
shahar Panamaga ham 1519 yili Ispanlar asos soldilar.1517-1518 yillari Yukatan yarim oroli 
qirgoqlariga hindularni qul qilish uchun kelgan Ernan de Kordloba (1485-1547 yillarda 
yashagan ispan konkistadori) va Xuan Grixalva (1489-1527 yillarda yashagan ispan 
konkistadori) otryadlari Kolumbgacha bо‘lgan sivilizatsiyalarning eng qadimgisi- mayyalar 
shaharlariga duch keldilar. Saroylarda ispanlar taqinchoqlar, haykalchalar, oltin va misdan 
yasalgan idishlar, janglar tasviri tushirilgan oltin laganlar topishdi.
Umrlarida 
ot 
kо‘rmagan mayyalar kо‘ziga ot ustidagi ispan suvoriylari qо‘rqinchli, bahaybat mahluq bо‘lib 
kо‘rinar edi. Ularni, ayniqsa о‘tochar qurollar dahshatga solardi. XVI asrning dastlabki 50 
yilida mayyalar soni 4,5 mlndan 1 mlngacha kamaydi. XV 
asr 
oxirlaridan 
Shimoliy 
Amerikada oqtanlilar, ya’ni yevropaliklar (asosan, Ispaniya, Fransiya, Gollandiya va 

---

Angliyadan) kelishi bilan mustamlaka davri boshlandi. XVIII asr boshlarida esa qit’aga kо‘plab 
negrlar keltirish bilan Shimoliy Amerikaning etnik qiyofasi tubdan о‘zgara boshlaydi. XV asrda 
jami 15-20 mln hindular yashagan bо‘lsa, hozir Shimoliy Amerikada yashovchi tub aholining 
soni 1,5 milliondan ortiq. 
XVI asr birinchi yarimida Kolumbiya, Ekvador, Peru va 
Boliviya, keyinchalik esa Chili va Argentina hududlari zabt etildi. Mayya davlatini zabt etish 
uchun 1519 yili о‘zining 16 ta otliq va 400 kishilik bо‘linmasi bilan Fernando Kortes (1519-
1521yillarda yurish qilgan) Meksika qirg‘oqlariga kelib tushib, asteklar poytaxti Tenochtitlan 
(uni ispanlar Mexiko deb atashardi) ga kelib tushib, hiyla bilan asteklar boshlig‘i 
Montesumani asir oladi, Montesuma о‘z xazinasidan 19 mln sо‘mlik oltin ispanlarga berishga 
majbur bо‘ladi. Boshqa bir ispan konkistadori idal’gosi (zodagon, dvoryan) Fransisko Pissaro 
250 kishidan iborat bо‘linmasi bilan 1532-1535yillarda Peruga yurish qiladi. U ham inklar 
podshosi Ataxualpani aldash yо‘li bilan asir oladi va Ataxualpa 150 mln sо‘mlik oltin berib
qutiladi. 1524 yili hozirgi Kolumbiya hududini zabt etish boshlandi. Konkistador Ximenes 
Kesada (1509-1579 yillarda yashagan ispan konkistadori) Magdalena daryosining yuqori 
oqimida chibcha-muiska qabilasining yerlariga duch keldi. Bu qabilalarda yerlarni omoch 
bilan haydash, kulolchilik va tо‘qimachilik, mis, oltin va kumushga ishlov berish ancha 
taraqqiy qilgan edi. Ayniqsa chibchalar mohir zargarlar bо‘lib, idishlarga oltin, kumush va 
qimmatbaho toshlardan bezak berishardi. Ximenes Kesada 1536 yili Santa-Fe de Bogota 
shahriga asos soldi. Ispanlar 1536 yilda Chilini, 1538 yilda Yangi Grenadani (keyinchalik 
Kolumbiya deb atalgan), 1549 yilda Argentinani bosib oldilar.Ular mahalliy aholini 
krepostnoyga va bir qismini qullarga aylantirdilar, lekin indeyetslar ogir mehnatga bardosh 
berolmay, qirilib ketdilar.Shundan keyin ispan mustamlakachilari Amerikaga Afrikadan negr-
qullarni olib kelib,konlarda va plantatsiyalarda ishlashga va ekspluatatsiya (boshqalar 
mehnatini о‘ziniki qilib olishi) ga majbur etdilar. 
XVI-XVII asrlarda geografik kashfiyotlar davom ettirildi. XVI asrning II-yarmida ispanlar 
noma’lum janubiy qit’ani qidirib topish maqsadida Tinch okeani bir necha marta 
ekspeditsiyalar yubordilar.1503 yildan 1660 yilgacha Amerikadagi ispan mustamlakalaridan 
Ispaniyaga 300 tonna oltin va 25 tonna kumush tashib ketildi.Bosib olingan mustamlakalarni 
boshqarish uchun 2 ta vitse-qirollik ( vitse-о‘rinbosar, qirol hokimiyati vakili) tashkil 
etildi.Birinchisi; Yangi Ispaniya vitse-qirolligi unga Meksika, Markaziy Amerika, Venetsuela va 
Karib dengizi orollarini о‘z ichiga olgan. Ikkinchisi; esa Peru vitse-qirolligi (Braziliyadan 
tashqari, butun Janubiy Amerika hududi) edi. Vitse-qirollar ispan zodagonlarining oliy 
tabaqasidan tayinlanib, ular mustamlakalarga uch yil muddatga jо‘nab ketardilar va о‘z 
hududlarida tо‘liq harbiy va sud hokimiyatini amalga oshirish huquqi berilgan. Vitse-qirollar 
о‘zi bilan oila a’zolarini olib ketishi, u yerda kо‘chmas mulk sotib olishi va tadbirkorlik bilan 
shug‘ullanishi mumkin emasdi. Vitse-qirollarning faoliyatini Ispaniyaning о‘zida faoliyat 
kо‘rsatuvchi “Hindiston kengashi” deb ataladigan kengash nazorat qilib borgan. Bu 
kengashning qarori qonun kuchiga ega bо‘lgan. 
XVI va XVII asrlarda geografik kashfiyotlar davom ettirildi. XVI asrning II yarmida ispanlar 
nomalum janubiy qitani qidirib topish maqsadida Peru hududidan Tinch okeani havzasiga bir 
necha marta ekspeditsiya uyushtirdilar. Bu ekspeditsiyalar davomida Solomon orollari (1567), 
Janubiy Polineziya (1595), Markiz orollari (1595) va Melaneziya (1605) kashf etildi. Magellan 
sayohati davrida Janubiy qita mavjudligi tо‘g‘risida taxmin bor edi. Bu taxmin XVII asr 
boshlaridagi geografik asarlarda ilgari surildi va xaritaga “Terra inkognita Australia” 

---

(noma’lum janubiy yer) nomi bilan kiritila boshlandi. 1605 yili Perudan yо‘lga chiqqan 
ekspeditsiya Janubi-Sharqiy Osiyo qirg‘oqlaridagi yerlarni kashf etdi. Ekspeditsiya boshlig‘i 
Pedro Fernandes Kiros (1565-1614yillarda yashagan ispan sayyohi) shu orollardan birini 
yangi qit’a deb taxmin qilib, bu haqda xabar berish uchun Ispaniyaga jо‘nab ketadi. Aslida bu 
joylar Yangi Gibrid orollari edi. Ekspeditsiya boshlig‘i Luis Vaes de Torres (1560-1614 yillarda 
yashagan ispan dengizchisi) suzishda davom etib, bu orollardan janubda haqiqiy yangi qit’a- 
Avstraliyani kashf etdi. Yangi Gvineya Avstraliya oralig‘idagi qо‘ltiq (1606) kashf qilindi va u 
Torres qо‘ltig‘i deb atala boshlandi. Shundan keyin Tinch okeanining janubiy qismiga 
gollandlar katta katta guruhlari bilan keldilar. Gollandiyalik dengizchi sayyoh Villem Barens 
(1550-1597) uning nomiga qо‘yilgan Barens dengizini tekshirdi.1594-1597 yillarda Barens 
Yangi Yerning g‘arbiy sohillarida uch marta qishlab qoldi. Bu yerlarga u Xitoy va Hindistonga 
(shimoli-sharqiy tomondan) olib boradigan Shimoliy dengiz yо‘lini qidirib kelgan edi. 
Barens sheriklarini “Agar Ob daryosigacha suzib borsak, u yerda hech qiyinchiliksiz qishlash 
mumkin deb ishontirishga harakat qilgan. Ammo och oq ayiqlar ekspeditsiya azolaridan ikki 
kishini gajib tashlashi sayyohning hamrohlarini vahimaga solib, ularni yana orqaga qaytishga 
majbur qilgan.Ekspeditsiya Skandinaviya qirgoqlaridan suzib о‘tib, Shpitsbergen “Qirrali 
orollar” arxipelagini kashf etib, xaritaga tushirgan. Hozirda Shpitsbergen orolidagi xalqaro 
huquqiy maqomga ega bо‘lgan va Rossiya Federatsiyasiga tegishli yagona aholi punkti 
Barensburg deb ataldi.Barens ekspeditsiya davomida sovuqqotib halok bо‘lgan.XVII asr 
boshlarida ingliz sayyohi Genri Gudson (1550-1610) Shimoliy Amerikada tadqiqot о‘tkazib, 
Gudson daryosi uning nomi bilan atalgan, ya’ni u Nyu-Yorkdan Gudson daryosi boylab 
soatiga 8 km tezlikda paroxod bilan suzdi. Keyinchalik bunday dengiz paroxodlari AQSH va 
Yevropada ham qо‘llanila boshlandi.1616 yilda golland Giauten de Gorn Amerikaning eng 
janubiy qismini uning nomi bilan atalgan Gorn burnini kashf qilidi. 
Avstraliya 
qirg‘oqlarini tekshirishda va Avstraliyani alohida qit’a sifatida belgilashda golland Abel 
Tasman (1603-1659 yillarda yashagan niderlandiyalik dengizchi va savdogar) ning 1642-1644 
yillardagi sayohatlari katta ahamiyatga ega bо‘ldi. U Indoneziya qirg‘oqlaridan sharqqa 
tomon suzib, Avstraliyani janubdan aylanib о‘tdi va keyinchalik Tasmaniya deb atalgan 
orollarni kashf qildi.
Abel Tasman yevropaliklardan birinchi bо‘lib Yangi Zelandiya, Tonga 
va Fiji orollariga yetib borgan va bu hududlarning xususiyatlarini tasvirlagan. Abel Tasman 
tomonidan amalga oshirilgan ekspeditsiyalar natijasida Avstraliyaning yaxlit materik ekanligi 
isbotlandi. Ushbu materikning g‘arbiy qirg‘oqlari hozirgi zamon xaritalaridagi kо‘rinishga ega 
bо‘ldi. XVI-XVII asrlarda shimoliy yarim sharda ham yirik geografik kashfiyotlar qilindi. Ingliz 
dengiz sayyohi Martin Frobisher va Jon Devis Xitoyga boradigan shimoli-g‘arbiy yо‘lni qidirib, 
XVI asrning 70-80 yillarida Shimoliy Amerika qirg‘oqlariga bordilar. Bu ekspeditsiyalar 
Grenlandiya bilan Amerika qit’asi oralig‘idagi qо‘ltiqni va Muz okeanida Amerikaning shimol 
tomonidagi orollarni topdi. Ular XVII asrgacha xizmat qilgan joyning geografik 
koordinatalarini, vaqtni, yulduzlarning chiqish va botish paytini aniqlovchi astronomik asbob 
yani astrolyabiyadan foydalanganlar. Ruslar ham Shimoliy Muz okeanini va Tinch 
okeanining shimoliy qismini tadqiq qildilar. Ruslar birinchi bо‘lib (gollandlardan ancha 
ilgariyoq) Yangi Yerga hamda Shpitsbergen oroliga borib yetgan edilar. Ular Ob va Yenisey 
daryolarining quyiladigan joylarini tekshirdilar. XVII asrning 30 yillarida Ivan Moskvitin 
boshchiligidagi krasnoyarsklik kazaklarning bir guruhi Lena daryosining sо‘l irmog‘i Aldan 
daryosi boylab suzib, Oxota dengiziga chiqdilar. 40-yillarda yangi yerlar qidiruvchi 
sayyohlardan Poyarkov bilan Xabarov Quyi Amurni tekshirib, birinchi marta ana shu 

---

daryoning xaritasini tuzdilar. 1648 yil 20-iyunda Sibirlik Semyon Dejnyov (1605-1673 yillarda 
yashagan) Uzoq Sharqning eng chekkasidagi Dejnyov burnini hamda Osiyoni Amerikadan 
ajratib turuvchi Bering qо‘ltig‘ini kashf qilinishi Uzoq Sharqdagi eng yirik geografik kashfiyot 
bо‘ldi.Tarixda birinchi marta ushbu bо‘g‘ozdan suzgan va uni kashf etgan Semyon Dejnyov 
muhim geografik masalani hal qildi. Chunki mazkur sayohat natijasida Amerikaning mustaqil 
kontinent ekani va Yevropadan Xitoyga Shimoliy dengiz yо‘li orqali borish mumkinligini 
isbotlagan. 1898 yilda Semyon Dejnyov sayohatining 250 yilligi munosabati bilan Rus 
geografiya jamiyati qaroriga binoan Chukotka yarim orolidagi Bolshoy Kamenniy burni 
Dejnyov nomi bilan atalgan va jasur sayyohga haykal о‘rnatilgan. 
Sayyoh 
xotirasiga 
hurmat tariqasida Shimoliy Muz okeanidagi orol, yarim orol, qо‘ltiq va Yoqutistondagi 
qishloq uning nomi bilan atalgan. Sayyohning vatani Velikiy Ustyug shahrida va Rossiya shon-
sharaf bog‘ida unga xaykal о‘rnatilgan. Buyuk geografik kashfiyotlar Yevropaning iqtisodiy 
hayotiga katta ta’sir kо‘rsatdi.Bir-biridan uzoqda joylashgan qit’alar о‘rtasida jahon savdosi 
paydo bо‘ldi. Yevropaga endi Amerikadan tamaki va kakao, Osiyodan choy va kofe keltirila 
boshlandi.Ilgarigi Yevropadagi savdo-sotiq ishlari taraqqiy qilgan Italiyadagi Venetsiya va 
Genuya boshqa mamlakatlar Portugaliya, Niderlandiya va Angliya egalladi.Antverpen shahri 
jahon savdosining markazi bо‘lib qolib, unga har kuni 200-250 kema yuk tushirilardi. 
Antverpenga kelgan yuklar bu yerdan Yevropaga tarqalardi.Ammo XVI asrning II-yarmida 
Antverpenning ham raqiblari paydo bо‘ldi, Shimoliy Niderlandiya (Gollandiyadagi) 
Amsterdam shahri raqiblardan biri edi.Antverpen bilan raqobat qiluvchi 2chi port London 
shahri bо‘lib, u asosan XVII-XVIII asrlarda ravnaq topdi.Buyuk geografik kashfiyotlarning 
oqibatida mustamlaka imperiyalari shakllanib, u yerdan oqib kela boshlagan katta boyliklar 
Yevropa mamlakatlarida narx-navoning, birinchi navbatda qishloq xо‘jalik mahsulotlari 
narxining keskin kо‘tarilishiga olib keldi. Bu hodisa olimlar tomonidan “narx-navo” inqilobi 
deb atalib, Yevropada kapitalistik munosabatlarning shakllanishiga katta ta’sir kо‘rsatdi. 
Yevropaga asosan Amerikadan (va qisman Hindistondan) XIV asr davomida juda kо‘p oltin va 
kumush keltirildi. Yevropada bir asr mobaynida kumushning miqdori uch baravardan kо‘p 
(206%), oltinning miqdori ikki baravardan kо‘p (117%) oshdi. Yevropaning kо‘pgina 
mamlakatlarida Angliya, Fransiya, Niderlandiya, Germaniya, Italiyada narx-navo XVI asrning 
ikkinchi yarmidan boshlab kо‘tarila boshladi.Narx-navo 2,5-3 baravar oshib ketdi. Bu 
inqilobdan yangi savdo-sanoat sinflari, katta yer egalari va bozor bilan aloqador davlatmand
dehqonlar yutib chiqdilar. Oziq-ovqat mahsulotlarining narxlari juda oshib ketganligidan, 
ishchilarning ish haqi kamayib, katta zarar kо‘rdilar. Dehqonlardan renta oladigan feodal yer 
egalarining daromadi ancha kamaydi. Biz geografik kashfiyotlar davrini о‘rganib, uni 
xulosalab quyidagi 3 davrga bо‘lamiz.XV asr oxiri-XVI asr о‘rtalari; XVI asrning II-yarmi-XVII 
asr о‘rtalarigacha; XVII asrning II-yarmi va XVIII asrda amalga oshirilgan geografik 
kashfiyotlar.Birinchi davrda Amerika qit’asini о‘rganish, Yevropadan Hindistonga dengiz 
yо‘lini ochish va Yer shari bо‘ylab aylanma sayohatlar amalga oshirilgan bо‘lsa, ikkinchi davr 
esa Shimoliy va Sharqiy Osiyo, Arktika, Tinch okeani hamda Avstraliya va Yangi Zelandiyaga 
uyushtirilgan sayohatlarni о‘z ichiga oladi.Uchinchi davr esa Avstraliya keng tadqiq etilgan, 
Tinch okeanining turli qismlari chuqurroq о‘rganilgan.