Reja: Xomashyoning klassifikatsiyasi

Xomashyolarining manbalari
Hozirgi vaqtda yer bag‘ridan mineral xomashyoning 400 turi qazib olinmoqda. Shulardan 85% yoqilg‘ilar (neft, gaz, ko‘mir) ga, 12% qora va rangli metallarga, 3% qurilish materialllari, mineral o‘g‘itlar va nemetall xomashyolarga to‘g‘ri keladi.
Jumhuriyatimizda mineral xomashyoning 80 dan ortiq turi mavjud. O‘zbekistan mis, qo‘rg‘oshin, rux, volfram, oltin, uran, kaolin, alyuminiy (alunit), gaz bo‘yicha hamdo‘stlik mamlakatlari o‘rtasida yetakchi o‘rinni egallaydi. Faqat ochilgan noma’dan konlar hisobiga 500 dan ortiq korxonalar (sement, g‘isht, o‘g‘it, chinni, shag‘al, beton ishlab chiqaradigan) ishlab turibdi. Yer osti boyliklari hisobiga o‘lkamizda yangi tarmoqlar—rangli, qora metallurgiya, yoqilg‘i (neft, gaz, ko‘mir), energetika, tog‘ qazish va qurilish materiallari sanoati vujudga keldi va rivojlandi.
O‘zbekiston kimyo sanoati uchun eng zarur xomashyolardan biri tabiiy gazdir. Uning Buxoro-Xiva va Surxondaryo manzillarida 20 dan ko‘p konlari (Gazli, Uchqur, Muborak, Qorovulbozor, SHo‘rtan va hakozo) ochilgan.
Organik sintez asosida gazdan xalq xo‘jaligi uchun kerak bo‘lgan sintetik kauchuk va spirtlar, erituvchilar, medikamentlar va boshqalar ishlab chiqarish mumkin. 1mln. m3 gazdan 2400 m sun’iy ipak matolar, 240—400 kg plastmassa. 320—400 kg sintetik ukauchuk va boshqa narsalar olish mumkin. O‘zbekistonning asosiy kimyo sanoati gigantlari bo‘lgan «Chirchiqelektrokimyosanoat» va «Navoiazot» ishlab chiqarish birlashmalari hamda Farg‘onadagi azot o‘g‘itlari ishlab chiqarish zavodlarida asosiy xomashyo sifatida tabiiy gaz ishlatiladi.
Respublikamizda neft qazish ishlari 1886 yilda Farg‘onada boshlangan. 1913 yilda 13 ming tonna neft olingan. Neft konlari asosan Farg‘ona, Surxondaryo va Buxoro viloyatlarida topilgan.
O‘zbekistonda 1917 yilga qadar toshko‘mir qazib olish ishlari tashkil qilinmagan edi. Toshko‘mirning katta zaxirasi Angrenda topilgan. 1941—45 yillarga kelib Angren koni ishga tushirildi. Bu kondan 1975 yilda 5 mln.71 ming tonna yoqilg‘i qazib olindi.
Ma’danli minerallardan bo‘lgan oltin konlari 1960 yildan so‘ng Toshkent, Buxoro, Samarqand va Namangan viloyatlarida topilgan. Qo‘rg‘oshin-rux ma’danlari Kumushkon, Qo‘rg‘oshinkon, Cholota (Toshkent viloyati), Uchquloch (Jizzax viloyati) va Xondiza (Surxondaryo viloyati) konlaridan olina boshlandi. Olmaliq (Toshkent viloyati) koni asosida toza mis metalli olinmoqda.
Volfram va molibden ma’danlari Samarqand viloyati hududidagi Langar, Qo‘ytosh va Ingichka konlarida qazib olinmoqda.
Mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarishda kimyoviy xomashyo sifatida norudali qazilmalar: kaliyli tuzlar, fosfatli xomashyo va oltingugurt ishlatiladi.
Kaliyli tuzlar Hisor tog‘ sistemasining janubiy—g‘arbiy tarmog‘idagi konlarda, fosfatlar Buxoro, Surxondaryo viloyatlari va quyi Amudaryo konlarida, oltingugurt esa Surxondaryo, Farg‘ona viloyatlari va Ustyurt konlarida topilgan. Bu konlardan hali foydalanilmayapti. Oltingugurt Muborakda qurilgan zavodda (1974 y) gazdan olinmoqda.
Oziq-ovqat, kimyo, qog‘oz va shisha ishlab chiqarish, metallurgiya va yengil sanoatlarida keng ishlatiladigan norudali xomashyo—natriy xlorid va natriy sulfatlarning katta konlari Buxoro, Hisor va quyi Amudaryo hududlarida topilgan.
Kimyo, rezina, qog‘oz sanoatida to‘ldiruvchi, hamda keramika va qurilish materiallari ishlab chiqarishda ishlatiladigan texnik xomashyo—talk —silikatli mineral 3MgO∙4SiO2∙N2O ning katta zahirasi quyi Amudaryo va Sulton Uvays tog‘larida topilgan.
Chinni va qoplama plitalar zavodi uchun xomashyo-kaolinning katta zahirasi Angrenda, bentonit konlari esa Oqmozor (Buxoro) va Kattaqo‘rg‘on (Samarqand) da bor. O‘zbekistonda 12 marmar (Rozg‘on, Kitob, Og‘alik, Jom va hakozo) va 8 granit konlari bor.