Reje: 1 Kirisiw

Tema: Ba'sekinin turli korinisleri sharayatinda bahanin' qaliplesiw qasiyetleri

Reje:
1) Kirisiw

2) Ba'seki guresi ham onin' manisi
3) Ba'sekinin' turli korinisleri
4) Baha ham onin korinisleri
5) Bahanin'qaliplesiw qasiyetleri
Kirisiw
Ózbekstanda ekonomikanı erkinlestiriw, modernizaciyalaw hám milliy ekonomikanıń jáhán xojalıǵına aqılǵa say hám nátiyjeli integraciyalasiwi basqıshında bazar nizamlıqlarına tiykarlanǵan milliy xojalıq basqıshpa-basqısh qáliplesip barıp atır, onıń quramı, atap aytqanda, tarmaq hám aymaqlıq dúzilisi rawajlanbaqta. Bazar transformaciyası processlerinde milliy ekonomika ámel etiwi hám rawajlanıwda ayriqsha tendensiya hám nizamlıqlar júzege shıǵıp atır.
Sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwdıń házirgi basqıshında bazar nizamlıqlarına tiykarlanǵan milliy xojalıq qarar tawip barmaqta hám onin institutsional tárepleri rawajlandirilmaqta. Transformaciya processlerinde milliy ekonomika júzege keliwı jáne onıń jáhán xojalıǵına qosılıwı ayriqsha tendensiyalardi júzege shıǵaradı hám nizamlıqlar qáliplesedi. Ózbekstanda hám taǵı basqa qatar mámleketlikler sıyaqlı resurslardan aqılǵa say paydalanıw, sheklengen rezervlardan joqarı nátiyje alıw, adamlardıń turmıs dárejesin kóteriw, milliy óndiristiń básekige shıdamlılıǵın asırıw baǵdarlarında reformalar alıp barılmaqta. Bul maqsetke erisiwde ekonomika teoriyası predmetin tereń úyreniw, barlıq jámiyetlerge tán bolǵan teoriyaler, ulıwma nizamlıqlardan xabarlı bolıw, teoriyalıq jantasıwlardıń ámeliy táreplerin bilip alıw, bazar ekonomikası rawajlanıwınıń global hám lokal máselelerin túsiniw zárúrli ámeliy áhmiyetke iye boladı hám bul pándi úyreniw zárúriyatın anıqlama beredi.
Ba'seki guresi ham onin'ahmiyeti
Ilimiy tilde “báseki” sóziniń eki qıylı tariypi bar. Birinshisi, bazar strukturasın tariyplewshi báseki, yaǵnıy, básekilesken bazar, jetilisken báseki, monopollasqan báseki. Ekinshisi, firmalardıń bazarda óz-ara tartısıwı, gúresiw usılın xarakterleytuǵın báseki, yaǵnıy, báseki gúresi, bahalı hám bahasız báseki.
Báseki - bul o'nimler muǵdarı hám tutınıw talabı sheklengen orında júzege keletuǵın mápler dúgilisiwi. Qarıydarlar da, firmalar da básekilesiwi múmkin.
Báseki tómendegilerge kómeklesedi:
• islep shıǵarıwdı keńeytiw hám qolaylastiriwga
• aldıńǵı jańalıqlardı engiziwge
• resurs qárejetlerin tejewge
• ekonomikanıń ulıwma natiyjeliligin asırıwǵa
• talaptıń qolay qandiriliwina
Bazar quramın analiz qılıwdı ańsatlastırıw ushın ekonomikalıq teoriyada básekiniń tómendegi 4 modeli bólek ajıratıp kórsetiledi:
1) Jetilisken báseki
2) Monopolistik báseki
3) Sap monopoliya
4) Oligopoliya.
Bazar strukturaların klassifikaciyalawda tómendegi principlerden paydalanıladı :
1) Tarmaqtaǵı firmalar sanı (bir, bir qansha, kóp).
Bul princip tekǵana iskerlik kórsetip atırǵan firmlar sanı bálki, olar ortasındaǵı baylanıslılıq, báseki munasábeti qanday ekenligin kórsetip beredi. Egerde tarmaqta firmalar sanı kóp bolsa, ol jaǵdayda firmalar islep shıǵarip atırǵan ónim bir-birine salıstırǵanda kóp bolmaydı, firmalardıń xesh biri ústinlikti óz qolına alalmaydi hám basqa básekishiler ushın qáwip salmaydi.
Egerde firmalar bazarǵa salıstırǵanda iri hám básekishiler ushın saldamlı qáwip salıp atırǵan bolsa, ol jaǵdayda óndiriwshiler kem esaplanadı. Eń kemi bul monopoliya boladı, yaǵnıy bir firma.
2) Islep shıǵarılıp atırǵan ónim ózgesheligi (bir túrdegi, differenciallasqan, birden-bir).
Ónimdiń sapası onı qarıydar qanday qabıllawına qaray anıqlanadı. Egerde qarıydar qanday da bir firma sawda belgisine qálew bildirmay, barlıq tovarlardı absolyut orındı basiwshi tovarlar dep, qabıl qilsa, bul tovarlar bir túrdegi tovarlar boladı. Egerde tovar firma sawda belgisine, ayriqsha dizayni, qabarǵan jerlew usılı, reklaması hám tayarlanıw sapasına iye bolsa, bul tovar differencialasqan tovar boladı. Egerde tovardıń hesh qanday almastırıwshısı bolmasa, ol qarıydarlar kóz aldinda birden-bir, unikal tovar bolıp gewdelenedi jáne bul tovar sol attı aladı.
3) Firmalardıń bazardaǵı bahalarǵa tásir eta alıw dárejesi.
Bul kórsetkish firmanıń bazar daǵı bahalarǵa salıstırǵanda ortasha qárejetlerin asıp ketiwi menen anıqlanadı.
Firmanıń alǵan nátiyjesi qanshellilik joqarı bolsa, ol sonshalıq joqarı dárejede bazar daǵı bahalarǵa tásir eta aladı, nátiyjede qosımsha dáramat alıwı múmkin.
Jańa firmalar ushın bazarǵa kirip barıw múmkinshiligi hám biznesten shıǵıp ketiw qarejetleri.
Bulardıń eki gruppaǵa ajıratılǵan tarmaqtaǵı tosıqlar arqalı anıqlaw múmkin.
1) Jasalma tosıqlar (institusional). Iskerlik túri boyınsha sheklengen firmalar ushın patent hám licenziyalar beriw.
2) Tábiyiy tosıqlar. Islep shıǵarıwdı jolǵa qoyıw ushın kerek bolatuǵın investitcion qárejetler, bazar daǵı ónimlerdiń joqarı dárejede diversifikatsiyalanganligii, qarıydarlardıń ámeldegi firma sawda belgisine bolǵan isenimi, ónimlerdi bólistiriw kanallarına bolǵan jollar.
Mısalı, Ózbekstandaǵı baylanıs kompaniyaları. Iri tórt baylanıs kompaniyası derlik júz procent baylanıstı támiyinlep beredi. Olarǵa Ba'sekishi bolıw ushın judá úlken tosıqlar bar.
Baha ham onin korinisleri
Bazar ekonomikasında baha pútkil sistemanı háreketke keltiretuǵın tiykarǵı háreketlendiriwshi kúsh retinde kórinetuǵın boladı. Tovarlar bahası bazar mexanizminiń tiykarǵı ekonomikalıq basqishi bolip esaplanadı.
Áyne waqıtta óndiriwshi hám qarıydarlar (satıwshı hám qarıydar ) dıń, isbilermenler, pútkil jámiyet hám mámlekettiń ekonomikalıq mápleri baha arqalı ámelge asariladi. Bul bahanıń mazmunına túrlishe qarawlardı qarar taptiradi.
A. Marshall pikrine qaraǵanda baha - bul tovar hám xızmetlerdiń paydalılıǵın, yaǵnıy adamlarǵa payda keltiriwin bahalaw quralı bolıp, tovar birligi ushın tolıqlanatugin pul muǵdarı menen olshenedi.
Bunda eki qıylı bahanı ajıratıp kórsetedi.
a) Talap bahası. Bul - baha har bir tovar birliginiń qarıydarlardı ózine tarta alıw qábileti bolıp tabıladı, qalew kobeyse, ol artadı.
B) usınıs bahası - bul tovardıń satıwǵa kelip túsken bahası bolıp tabıladı.
Baha - talap hám usınıstıń arnawlı bir qatnasında, tovar (xızmeti) ni óndiriske ketken ekonomikalıq resurs qarejetleri hám de onıń paydaliliginin pul kórinisinde sáwlelengen turi.
Bazar ekonomikası sharayatında baha bir qatar wazıypalardı atqaradı :
1. Bazar teń salmaqlılıqın támiyinlew.
Bunda baha bazar daǵı talap hám usınısqa tásir kórsetiw arqalı olardı teń salmaqlılıq jaǵdayına keltiredi. Bazar bahası - bul teń salmaqlılıqlı bahasi bolıp, ol bazarda talap hám usınıslardıń uyqas túskenligin ańlatadı.
2. Ekonomikanı tártipke salıw.
Baha bazar ekonomikasınıń tiykarǵı tártipke salıw mexanizmi bolıp tabıladı. Áyne waqıtta mámleket de onıń joqarı shegarasın belgilep ekonomikalıq aktivlikke tásir kórsetedi. Óndiriwshiler baha ózgeriwine qaray jumıs júrgizediler. Ol bazar jaǵdayın kórsetip turadı. Mısalı : «A» tovarǵa bolǵan talap assa baha da asadı, bul bolsa isbilermenlerdi sol tovardı islep shıǵarıwdı xoshametlentiredi hám kerisinshe.
3. Báseki qurali.
Báseki de bazar ekonomikasınıń rawajlanıwda tiykarǵı rol oynaydı. Báseki usıllarınan biri bul baha jardemindegi gúres bolıp tabıladı. Bahanı tómenletiw arqalı bul gúresde utip shıǵıw múmkin.
4. Esap - kitap wazıypası.
Baha - bul almasıw qiymat, basqasha etip aytqanda, tavar ushın tolıqlanatuǵın pul muǵdarı bolıp tabıladı. Sol tiykarında ol esap -kitap wazıypasın atqaradı.
5. Social qorǵaw wazıypası.
Bazar ekonomikasınin' otiw basqıshında social qorǵaw wazıypasın atqariwshı bahalar, xalıqtıń ken qatlamlarin turmıslıq zárúr tutınıw tovarları menen eń kem dárejede támiyinlew maqsetinde de qollanıladı. Mısalı, biziń mámleketimizde 1991-jıldan 1995-jılǵa shekem un hám un ónimleri, qant-qumsheker, gósh, ósimlik mayi, shay, sabın sıyaqlı ónimler dotatsiyalasqan bahalarda sheklengen muǵdarda satildi. Olardıń dotatsion hám haqıyqıy bahaları ortasındaǵı parq byudjet qarjları esabına qaplab barıldı.
6. Baha hám paydani ólshew wazıypası
Baha onim hám paydanin puldagi ańlatpası dep aytamiz, Sebebi etilgen sarp etiw-qárejetler hám alınǵan nátiyjeler (payda yamasa ziyan) bahalar tiykarında esap -kitap etiledi. Islep shıǵarıw jáne onıń nátiyjeleriniń natural kórsetkishleri de ámeldegi (tonna, kg, hám taǵı basqa ).
7. Bólistiriw wazıypası.
Baha jardeminde dáramatlar, ónimler hám ekonomikalıq resurslar múlk iyeleri, tarmaqlar, tarawlar hám de aymaqlar ortasında bólistiriledi hám qayta bólistiriledi.
Bahanıń túrleri. Ózbekstanda mámlekettiń baha siyasatı
Bahalardı gruppalawǵa bir qatar kriteryalar tiykar etip alınadı. Bular bahalardıń ekonomikalıq mazmunı, tártipke saliniw dárejesi hám ámel qılıw sheńberi bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq mazmunına kóre bahalar tómendegi túrlerge ajratıladı.
Kótere bahalar. Bul bahalarda tovarlar úlken partiyalarda, kóteresine satıladı. Ol islep shıǵarıw qárejetleri hám de kótere-sawda shólkemleri qárejetleri hám paydasın óz ishine aladı.
Usaqlap satıw bahalar. Bul tovarlar tikkeley qarıydarlarǵa satılatuǵın bahalar. Usaqlap satıw baha óz quramına tovardıń kótere bahası hám de usaqlap satıw sawda shólkemleri qárejetleri hám paydasın aladı.
Satıp alınǵan zat bahaları. Bul bahalar mámleket buyırtpası boyınsha islep shıǵarılǵan tovarlarǵa belgilenedi. Ayırım jaǵdaylarda bunday bahalarǵa arnawlı bir ústeme hám jeńillikler bolıwı názerde tutıladı.
Básekiniń túrli kórinisleri sharayatında bahanıń qáliplesiw qásiyetleri
Bahanıń qáliplesiwine bazardin jagdayi tikkeley tásir kórsetedi, Sebebi bahanıń qáliplesiwinde bazar daǵı talap hám usınıs qatnası tiykarǵı faktorlardan biri esaplanadı. Soǵan kóre, talap hám usınıs muǵdarına tásir kórsete alıw múmkinshiligine kóre bazar daǵı básekiniń túrli kórinisleri parıq etedi. Erkin báseki sharayatında óndiriwshi (yamasa satıwshı ) hám de qarıydar (yamasa qarıydar ) lardin sanı júdá kóp bolıp, olardıń islep shıǵarıw kólemin ózgertiw arqalı baha qáliplesiwine tásiri ulıwma sezilmeydi.
Monopoliya sharayatında bahanıń qáliplesiwi. Monopoliya sharayatında baha qáliplesiwiniń o'zine tán tárepi sonda, eger mayda tovar óndiriwshiler tek ózleriniń individual bahaların ózgertire alsa, olardan ayrıqsha bolıp esaplanıw bazar qatnasıwshıları retindegi monopoliyalar bazar bahaların ózleri belgiley aladı. Bunda monopoliyalar talaptıń ulıwma asıwı menen bahanin osiwi hám de usınıstıń ulıwma asıwı menen bahanıń tómenlep barıwınan ayriqsha tárizde paydalanadı.
Ǵalabalıq tártipte tovarlardı satıwshı monopoliyalar óz mápleri jolında usınıs sheklengende bahanıń asıwı tendensiyasinan paydalanadı.
Ulıwma usınıs boyınsha baha ózgeriwi tómendegi muǵdarlıq baylanıslılıqtı sáwlelendiredi: talapqa salıstırǵanda tovarlar usınısı qanshellilik joqarı bolsa, bazar bahası dárejesi sonshalıq tómen boladı hám kerisinshe, usınıs azayıwı menen baha asıp baradı. Bul baylanıslılıq suwrette ayqınlaw kórinetuǵın boladı.
Oligopoliya sharayatında bahanıń qáliplesiwi. Oligopoliya sharayatında bahanıń qáliplesiwi tarmaqtaǵı tovar óndiriwshiler tárepinen qollaniliwshi «izbe iz bariw» hám de «inkar etiw» qasiyetlerı arqalı anıqlama bernedi.
«Izbe iz bariw» jaǵdayında bir oligopolist tárepinen baha boyınsha etilgen ózgeris (bahanıń tómenlewi yamasa asırılıwı ) ga qalǵan oligopolistlar da baradi, yaǵnıy sonday ózgerisler qılıw baqlanadı. Ádetde, bazarda óz tovarlarına bahanı tómenletiw arqalı qarıydarları sanı hám de satıw kólemin asırıwǵa qarar etken oligopolist minez-qulqına juwapan qalǵan oligopolistlar da bahalardı paseytiredi. Nátiyjede bahanıń ulıwma tómenlewi júz berip, bazar daǵı úles aldınǵı jagdayda qaladı, yaǵnıy oligopolisttin qasiyetı nátiyje bermeydi.
Juwmaq.
Báseki gúresi bazar sisteması barlıq mámleketler ekonomikasına tán bolıp, ol óz sheńberin toqtawsiz keńeytirip barıp atır. Ekonomikalıq munasábetlerdi nátiyjeli shólkemlestiriw hám resursların aqılǵa say jaylastırıw aldınan insaniyat dıqqatın, ásirese ekonomika xalqin qosıp kelip atır.
Jamiyet qalewinde islep shıǵarıw múmkinshilikleri, miynet resursları, tábiyǵıy baylıqlar, jer, yaǵnıy bul resurslar shegaralanǵan bolıp olardan paydalanıw, jaylastırıw aqılǵa say jantasıwdı talap etedi. Házirgi waqıtta bazar ekonomikası húkimranlıǵı resursların nátiyjeli bólistirip jaylastırıw hám ekonomikalıq ósiwdi tezlestiriw, ónim sapasın jaqsılaw hám joqarı turmıs dárejesin támiyinlew imkaniyatın tuwdıradı. Bunday sistema miynetti xoshametlewdiń maqul usıllarınan keń paydalanıw hám jeke baylıqtı, milliy baylıqtıń artıp barıwın tezlestiredi.
Báseki tiykarinan talap hám usınıs, báseki, baha sıyaqlılar qáliplestiredi, tártipke salıp turadı. Talap hám usınıs nızamınıń háreketi hám bazar ekonomikası rawajlanıwı insaniyat jámiyeti ushın júdá áhmiyetli bolǵan barlıq baylıqlardan paydalanıw nátiyjesin kóteriw hám insan mápine qaratıwda ulken múmkinshiliklerin dizimnen ótkeriw múmkin. Bunda resurslardan tolıq paydalanıw, tábiyǵıy baylıqlar nátiyjesin kóteriw, jańa-jańa texnologiyalar sebepli jańa shiyki onim, materiallardı jaratıw júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Házirgi texnologiyaga tiykarlanıp kem qárejet, ásirese kem materiallıq sarplı islep shıǵarıwdı joqarı dárejege kótergen bolıp, bulardıń hámmesi bazar talabı nátiyjesi bolıp tabıladı.