Республикаси Олий Мажлиси қабул қилган «Архивлар тўғрисида»ги

ТУРКИСТОН ЧОРИЗМ МУСТАМЛАКАЧИЛИГИ ДАВРИДА
Ҳужжатлар тўплами
К и р и ш
I - боб. Ўзбек хонликларининг Россия томонидан истило қилиниши.
1. Россиянинг Ўрта Осиёни ўз тасарруфига олиш учун қўйган илк қадамлари.
2. Россия империяси томонидан Ўрта Осиёнинг босиб олиниши.
3. Туркистонда миллий давлатчиликнинг тугатилиши, рус давлатчилиги
ва қонунчилигининг жорий этилиши.
Н-боб Россиянинг Туркистонда иқтисодий ва маънавий соҳада олиб борган сиёсати ва унинг оқибатлари.
1. Чоризмнинг ўлкани хом ашё манбаига айлантириши ва миллий бойликларни Россиягаташиб кетилиши.
2. Бож, солиқ, пул ислоҳотлари,
3. Туркистонда маданият ва маърифат соҳасидаги руслаштириш сиёсати.
Ш-боб. Туркистон ўлкасида миллий-озодлик ҳаракати
1. XIX асрнинг 80-90- йилларида миллий-озодлик ҳаракатлари.
2. Ўлкадаги 1916 йилги халқ қўзғолони.
3. Туркистонда жадидчилик ҳаракати.
Иловалар
Шуни таъкидлаш лозимки, илмий иш режаси муайян муаммо ва мавзу тамойилига кўра (мавзу тадқиқ қилинаётган масалани умуман очиб берадиган муаммоларга бўлинади), шунингдек даврийлик тамойилига кўра (боблар маълум тарихий даврларга бағишланади, мавзу эса тарихий изчилликда очиб берилади) тузилиши мумкин, Бизнингча режани муаммоли тарзда тузиш усули қулай кўринади. Бунда мавзудаги асосий, бош муаммолар бобларнинг номларида акс эттирилган бўлади. Параграфлар бобнинг алоҳида томонларини очиб беради. Барча параграф ва боблар биргаликда тадқиқ қилинаётган мавзуни бутунлай ўз ичига олади.
Шундай қилиб, мавзу танлаш, илмий иш тузилишининг ишлаб чиқилиши, аниқроғи боб ва параграфлар сарлавҳаларини аниқлаш тарихга оид тадқиқотнинг, ҳужжатлар тўплами қўлёзмаси устида ишлашнинг муҳим ва масъулиятли босқичи ҳисобланади.
Адабиётлар устида ишлаш, ҳужжатларни йиғиш ва танлаш усули. Ҳужжатлар тўплами асосини архив ҳужжатлари, газета материаллари, статистик маълумотлар, мемуарлар ва бошқа манбалар ташкил этади. Манбалар ва адабиётларнинг ўрганишни мустақиллик даврида эълон қилинган тарихий асарлар ва манбалардан бошлаш мақсадга мувофиқдир. Бу илмий адабиётлар тарихий далиллар ва ҳодисаларни тўғри баҳолаш сари йўллайди. Шундан кейин бошқа даврларда чоп этилган адабиётлар билан танишиш мумкин.
Мавзуга оид адабиёт тадқиқ қилинаётган масалаларнинг моҳияти билан таништиради, унга тадқиқ қилинаётган воқеалар содир бўлган тарихий давр шарт-шароитлари тўғрисида билим беради. Яқин вақт ичида чиққан адабиётдан ҳозирги пайтда масаланинг қандай қўйилаётганлигини билса бўладики, бу илгари чиққан адабиётлардан анча танқидий нуқтаи назардан фойдапаниш имкониятини беради. Тор соҳадаги эмас, балки умумий соҳага бағишланган адабиётларни ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Чунки умумий соҳадаги масалаларни англаб, сўнг тор соҳани тушуниб олиш осон бўлади.
Илмий ишни тайёрлаш учун ҳужжатли материалларни аниқлаб топиш ва танлаш масъулиятли босқич ҳисобланади. Манбаларни аниқлаш ҳар томонлама ва тўла бўлиши лозим. Чунки бусиз тадқиқот мавзусини тўғри ва тўлиқ ёритиб бўлмайди. Ижтимоий ҳодисалар соҳасида айрим кичик далилларни олиб, мисолбозлик қилиш усули шўролар даврида кенг тарқалган эди. Воқеалар тор синфийлик тамойили асосида ёндашган ҳолда бир томонлама ёритилар эди. Ўзбекистоннинг мустақиллиги шарофати билан тарихий ҳодисаларга умуминсоний, миллий қадриятлардан келиб чиққан ҳолда ёндашилиб, улар холисона ёритилмоқда.
Мустақил Ўзбекистоннинг тарих фани айрим ҳодисаларни аниқ тарихий шароит билан боғлаб тадқиқ қилишни, далилларни бутунлигича, бир-бирига боғлаб олишни, воқеаларни атрофлича, уларнинг ижобий ва салбий оқибатларини инобатга олган ҳолда ёритишни талаб қилмоқда. Мавзуни ёритиш учун зарур бўлган ҳужжатлар ва материаллар, далиллар ва мисоллар архивлардан, даврий матбуотдан, эълон қилинган манбалардан олинади. Қуйида энг муҳим манбалар ва улардан фойдаланиш йўллари ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз.
Библиография тузиш. Ўзбекистонда собиқ Иттифоқ даврида жуда кўп миқдорда адабиёт, шу жумладан тарихга оид адабиётлар нашр этилган. Мана шундай кўп китоблар ичидан кераклигини қай йўсинда танлаб олиш мумкин?
Шу нарса маълумки, бу ишда тадқиқотчига энг биринчи ёрдамчи кутубхона ҳисобланади. Ҳар бир кутубхонада адабиётларнинг алифбо ва тизимли (систематик) каталоглари мавжуд.
Шўролар даврида чоп этилган «Книжная летопись», «Летопись журнальных статей», «Летопись газетных статей», «Летопись рецензий» каби нашрлар мавзу бўйича адабиётлар танлаш ишида тадқиқотчига жуда катта ёрдам беради. «Книжная летопись» материаллари асосида эса «Ежегодник книги СССР» тўплами тузилган.
Худди шундай қўлланмалар Ўзбекистон Республикаси давлат Китоб палатаси томонидан ҳам чиқарилган ва унда республикада чиққан адабиётлар, мақолалар кўрсатилган. «Ўзбекистон ССР китобларининг йилномаси» китоблар кўрсатгичининг кўплаб жилдларида республикада шўролар хукмронлиги йилларида чоп этилган китоблар қайд этилган.
Кундалик умумий библиография билан бир қаторда махсус тарихий библиография ҳам тайёрлаб борилган.
Ўзбекистон тарихига оид библиографик қўлланмалар жуда кўп.
Тарихнинг барча асосий муаммолари юзасидан тавсия қилинадиган тарихий адабиётларнинг библиографик рўйхатлари эълон қилинган. Буларни кутубхоналарнинг библиография бўлимларидан топиш мумкин.
Ўзбекистон совет мустамлакачалиги даврини ўз ичига олган қатор библиографик кўрсатгичлар эълон қилиндики, улар тадқиқотчиларимиз ишини анча енгиллаштиради. А.Навоий номидаги Ўзбекистон миллий кутуб-хонаси 60-йиллар охирида Ўзбекистоннинг қадимги замондан бошлаб 60-йиллар охиригача бўлган тарихи бўйича «История Узбекистана. Ч.1,2. Указатель Советской литературы» (Ташкент, 1967, 1969 гг) номли махсус кўрсаткич чиқарган эди.
Махсус тарих фани бўйича адабиётлар библиографик кўрсаткичларга яна «История Узбекистана. Библиографический указатель книг и статей в изданиях Комитета наук при СНК УзССР, Узбекистанского филиала АН СССР и АН УзССР (1933-1957 гг.» (Т.,-1960 г.) маълумотномасини мисол қилиб келтириш мумкин.
Бу қўлланмада Ўзбекистон тарихига оид адабиётлар билан бирга тарихшунослик, манбашунослик, антропология, этнография, археология, нумизматика, эпиграфика каби ёрдамчи тарих фанларига тааллуқли китоб ва мақолалар ҳам кўрсатилган.
1953-йилдан эътиборан Ўзбекистон бўйича чиққан адабиётларнинг йиллик библиографик кўрсатгичлари эълон қилинган.
Ўзбекистон ҳақидаги шўролар даврида эълон қилинган китоблар ва мақолалар дастлаб «Узбекистан 1953-1955 гг. Библиографический указатель литературы» номда 1958- йили чоп этилган. Шундан кейин ҳар йили эълон қилинган Ўзбекистон тўғрисидаги китоб ва журнал мақолалари доимий равишда чоп этилган.