Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti jahon tarixi

Janubiy Hindiston. Vijayanagar imperiyasi

14. 
    asrning 30-40-yillarida Baxmaniylar davlatidan janubda yana bir qancha mustaqil knyazliklar tashkil topadi. 1334-1335-yillarda Reddi knyazligi ajralib chiqdi. Andxrining boshqa hududlari ham sultonga bo‘ysinmay qo‘ydi.
    

Mana shunday sharoitda Muhammad Tug‘loqning Kampilidagi noibi bo‘lgan Sangam urug‘iga mansab aka-ukalar Xarixira va Bukkalar o‘zlarini mustaqil deb e’lon qilishdi. Tungabxadra sohilida ular kuchli mudofaa devorlari bilan o‘ralgan Vijayanagar qal’asini qurib, o‘z mulklarini kengaytirishni boshlab yubordi. 1346-yilda Xoysal davlati, keyingi yili Banavasidagi Kadambo davlati, 1359-1360-yillarda Shimoliy Tamilnadda Shambuvaraylar knyazligi, 70-yillarda Madura sultonligi tobe etildi.
Shu tariqa deyarli butun Janubiy Hindiston birlashtirildi. Bundan keyin Vijayanagar davlatining chegaralari kamroq o‘zgarib turdi, asosiy chegara masalasidagi kurashlar shimoliy qo‘shnilar bilan olib borildi.

14. 
    asr oxiri- XVI asr boshlarida Vijayanagar davlatining siyosiy qudrati pasaya boshladi, biroq Tuluva sulolasidan bo‘lgan Krishnadevarayi (1509- 1529) hukmronligi davrida yana Janubning eng qudratli davlatiga aylana oldi. Vijayanagar davlatida Janubiy Hindistonda bundan oldin mavjud bo‘lgan davlatlardan ancha markazlashganligi bilan ajralib turardi. Barcha ma’muriy hokimiyatning egasi maxaradja bo‘lgan, lekin ko‘pincha to‘liq hokimiyat uning vaziri bo‘lgan maxapradxanlar qo‘lida to‘plangan edi. Unga turli
    

vazirliklar – harbiy, moliya, ibodatxonalar ishlari, shaharlarni boshqarish kabi vazirliklar rahbarlari bo‘ysingan. Saroyda ancha keng tarkibiga ega bo‘lgan davlat kengashi chaqirilib turilgan, uning yig‘ilishida maxaradja, vazirlardan tashqari saroy mulozimlari, vassallar, savdo jamoalari vakillari ishtirok etgan. Markaziy hokimiyatning ko‘rsatmalari asosida faoliyat ko‘rsatuvchi provinsiyalardagi noiblar ham bevosita maxapradxanga bo‘ysindirilgan edi. Ular har ikki-uch yilda almashtirib turilgan. Provinsiyalar o‘z navbatida amaldorlar tomonidan boshqariladigan kichikroq okruglarga bo‘lingan.
Davlatda hali o‘z-o‘zini boshqarish instituti saqlanib qolgan bo‘lsada, ammo u real hokimiyatga ega emas edi.
Lekin bu boshqaruv tizimi Vijayanagar imperiyasining barcha hududlarida joriy qilinmagan edi. Imperiya tarkibida ichki muxtoriyatga ega bo‘lgan, lekin majburiy ravishda o‘lpon to‘lovchi va imperatorga harbiy otryad yuborib turuvchi vassal knyazliklar ham saqlanib qolgan.
Garchi rasmiy ravishda yerlarga egalik jamoa qo‘lida deb qaralsada, ammo haqiqatda yerlarning egasi feodallar edi. Yerlarning bir qismi davlat qo‘lida bo‘lib, bu yerlarda ishlagan dehqonlardan yer va boshqa soliqlar olingan.
Davlat yerlari xisobidan harbiy xizmat o‘tash sharti bilan harbiy vassallarga – amaranayyaklarga ham yerlar ajratib berilgan. Odatda ularga 10-12 tagacha qishloq yer-mulk tarzida berilgan va bu yerlar uchun u umrbod xizmat qilishi kerak edi. Garchi bunday tortiqlarni meros qoldirish taqiqlangan bo‘lsa ham, lekin amalda harbiy vassallar o‘ziga berilgan yerlarni merosiy qoldirganlar. Amaranayyaklar yerlarni boshqalarga, misol uchun ibodatxonalarga ham berishi mumkin edi. Imperator tomonidan tortiq qilingan yer-mulklar xisobiga ular harbiy otryadlarni qo‘lida to‘plagan va ularni boqib turgan, shu otryadlar bilan u imperator talabiga ko‘ra jangga otlangan. Undan tashqari ana shu yer-mulk xisobidan davlat xazinasiga daromadning 1/3 qismida soliq to‘lagan. oddiy hayotda bo‘lsa bu qoidaga rioya etilmagan, sababi harbiy vassallar belgilangandan kam harbiy otryad ushlab turgan va yer-mulklarida istiqomat qiluvchi aholidan olinadigan soliqlarni o‘z xohishiga ko‘ra ko‘paytirib borgan.
Amaranayyaklar armiyasi tarkibiga kirgan unchalik katta bo‘lmagan otryad qo‘mondonlari kichik miqdorda yer-mulklar berilgan bo‘lib, odatda bu yerlar unga xususiy qilib berilgan. Bunday mayda harbiy qo‘mondonlar imperator bilan birga uning yirik vassallaridan ham huddi shunday yerlarni olishi mumkin edi. Bu holat Vijayanagar davlatida feodal iyerarxiya tizimi
bo‘lganligini ko‘rsatadi. Ibodatxonalar kohinlari ham hukmron tabaqaga mansub qatlamni tashkil qilgan.
Vijayanagar davlatida jamoalar odatda bir qishloq hududi doirasidagi yer-mulklarga egalik qilgan bo‘lib, bu yer-mulklarga asosan umumiy foydalanuvchi yaylovlar va ishlov berilmagan yerlar kirgan. Haydalib, hosil olinadigan yerlar jamoa a’zolarining shaxsiy egaligida bo‘lgan. Bu yerlarga egalik huquqi shu bilan izohlanar ediki, agar bu yerlarning egasi bo‘lgan kaniyatchi uzoq vaqt davomida o‘z yeridan foydalanmagan bo‘lsa ham va uzoq vaqt qishloqdan boshqa joyga ketgan bo‘lsa ham, vaqtlar o‘tishi bilan qaytib o‘z yerini sota olgan.
Vijayanagar davlatida ham soliqlar muttasil oshib bordi. Bu holatda dehqonlarning boshiga katta tashvish bo‘lib tushdi. Hatto feodallar qishloq jamoalarini ham o‘z tasarrufiga o‘tkazishga xarakat qilishdi, ba’zi joylarda qishloq boshqaruvi a’zolari feodallar tomonidan tayinlanadigan bo‘ldi.
Yerga to‘la egalik huquqi bo‘lmagan kishilar - payakorlar soni ham muttasil oshib bordi. Ularning bir qismini tashkil etuvchi chorikorlar yer egasi bo‘lgan feodaldan uzib bo‘lmaydigan darajada qarzdor bo‘lgan, shuning uchun ham bu qarzdorlik uning yerga biriktirib qo‘yilishiga sabab bo‘lgan.
Feodallarning hokimiyat qishloqlardan tashqari shaharlarda ham kuchayib bordi. Shaharlarda kengashlar yo‘qolib, hokimiyat gubernatorlar qo‘lida to‘plandi. Ular tomonidan shaharliklardan soliq yig‘ish feodallarga va sudxo‘rlarga otkup tarzida berildi.
Muttasil to‘plangan boyliklar natijasida poytaxt Vijayanagar ertakmonand darajada boyib ketdi. Sharq mamlakatlari bilan birga Yevropalik sayyohlarni ham u o‘zining xashamati bilan lol qoldiradigan darajaga erishdi. Vijayanagar imperatori soni salkam millionga yetib qoluvchi ulkan armiyani qo‘lida ushlab turar edi. Baxmaniylar davlati parchalanishi bilan uning o‘rnida tashkil topgan mayda sultonliklar birin-ketin Vijayanagar imperiyasi tarkibiga qo‘shib olindi. Davlat XVI asrning o‘rtalariga kelganda o‘z taraqqiyotining cho‘qqisiga erishdi.
Lekin tez orada qudratli mamlakat ichkaridan zaif ekanligi ma’lum bo‘lib qoldi. To‘rtta Dekan sultonliklari – Bidjapur, Axmadnagar, Bidar va Galkonda o‘z qo‘shinlarini birlashtirib, Krishna daryosi bo‘yida, 1565-yil 23- yanvarda Vijayanagar davlatiga halokatli zarba berdi. Keyingi yuz yil davomida Vijayanagar Bidjapur va Golkonda bilan muttasil urushi natijasida qudratini yo‘qotib bordi.