Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti jahon tarixi

Tug‘loqlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi

G‘iyosiddin Tug‘loq nomi bilan taxtga o‘tirgan Malik G‘ozi Dehli sultonligida XV asr boshlarigacha hukmronlik qilgan tug‘loqlar sulolasini boshlab berdi. Uning otasi chig‘atoylardan - “turk-qoraunas”lardan va sulton Balbanning g‘ulomi bo‘lganligi keltiriladi. Onasi Panjobning jata dehqonchilik kastasiga mansub edi.
G‘iyosiddin (1320-1325) o‘tmishdoshlari kabi tashqi siyosatni faol davom ettirdi. Shahzoda Jaunaxon boshliq sulton qo‘shinlari Kakatelar poytaxti Telinganini egallab, uning nomini Sultonpurga o‘zgartirdi. G‘iyosiddinning o‘zi Sharqiy Bengaliyani bosib oldi, G‘arbiy Bengaliya bo‘lsa vassalligini tan oldi. Yurishdan qaytgan Jaunaxon Dehlida katta
tantana o‘tkazadi. Ushbu tantana vaqtida fillardan biri yog‘och ayvonni buzib yuboradi, natijada ayvon ustunlaridan biri G‘iyosiddinga tegib, u halok bo‘ldi. Jaunaxon Muhammadshoh Tug‘loq nomi bilan taxtga o‘tirdi (1325- 1351).
Muhammadshoh otasidan juda ulkan imperiyani meros qilib oldi. Davlatning poytaxti Janubiy Hindiston hududlarini nazorat qilish uchun olislik qilardi. Shu boisdan Muhammadshoh poytaxtni Devagirga ko‘chirdi va unga Davlatobod degan nom berdi. Lekin bir necha yil o‘tgach sulton yangi poytaxtini tashlab, Dehliga qaytib keldi.
Sultonlikning ko‘p sonli qo‘shinini va markaziy, provinsial ma’muriyatini ta’minlash uchun juda katta mablag‘ zarur edi. Bu mablag‘ni to‘plash uchun Muhammadshoh qo‘shimcha yer solig‘i - abvabni joriy qilib, mis tangalarni zarb qila boshladi.
Muhammadshoh hukmronligining oxirgi o‘n besh yili isyonkor feodallarning g‘alayonlarini bostirish bilan o‘tdi. Isyonchilarga nisbatan shafqatsiz bo‘lganligi uchun ham unga dushmanlari “Xuniy” (Qonxo‘r) laqabini berishdi. 1451-yilda amirlar isyonini bostirish uchun otlangan Muhammadshoh Txattuga (Sindning quyi oqimida) kelgan vaqtida bezgakka chalinib, vafot etadi.
Sinddagi harbiy lagerda amirlar taxtga o‘lgan sultonning amakivachchasi Feruzni o‘tqazishdi. U o‘zining 40 yilga yaqin hukmronligi davrida (1351- 1388) ta’sirli feodallar qo‘lida qo‘g‘irchoq hukmdorga aylanib qoldi. Taxtga o‘tirgan Feruzshoh zodagonlarning oshib borayotgan qudratini cheklashga urinishdan voz kechish - taxtni o‘z qo‘lida saqlab qolishning va bu orqali davlatning yaxlitligini ta’minlashning birdan-bir yo‘li deb bildi. Lekin borgan sari ko‘proq yon berishlar zodagonlarning ayirmachilik xarakatlarini battar kuchaytirib yubordi. Bu holat sultonlikning siyosiy hayotini parokandaga aylantirdi.
Feruzshoh vafot etgandan keyin har bir qudratli guruh feodallari o‘z nomzodini taxtga asosiy davogar sifatida ilgari sura boshladi. 1394-yilda Dehli taxtiga Nosiriddin Maxmudshoh o‘tqazildi, lekin Panjobning va Ikki daryo oralig‘ining yirik feodallari uni tan olmasdan, toj kiyishga munosib nomzod sifatida Nusratshohni ilgari surdi.
1398-yil 17-dekabrda Amir Temur Dehli ostonasida Nosiriddin Maxmudshohning 10 ming kishilik qo‘shinini tor-mor etib, shaharni egalladi. Maxmudshohning o‘zi Gudjarotga qochib ketdi.
Amir Temur hujumi amalda tug‘loqlarning hukmronligini tugatdi. Sohibqiron ketishi bilan sultonlik taxti uchun yana o‘zaro kurashlar boshlanib ketdi.
1413-yilda Nosiriddin Mahmud vafot etishi bilan tug‘loqlar sulolasi barham topdi. 1414-yilda Dehlini Xizrxon qamal qildi va egalladi. XIV asrning 90-yillarida Mo‘ltonda hukmronlik qilgan Xizrxon u yerdan unga dushman feodal urug‘ tomonidan siqib chiqarilgan edi. O‘zining baxtini izlab topish maqsadida 1399-yilda Hindistondan yurishga otlangan Temur qo‘shinlariga kelib qo‘shiladi va ularni to Kashmir chegarasigacha kuzatib qo‘ydi. Huddi shu paytda unga Amir Temur tomonidan Hindistonga yurish davrida bosib olingan Mo‘lton va Lahurga noiblik qilish topshirildi. Shohruxmirzo davrida ham u ushbu viloyatlarning noibi bo‘lishda davom etgan.
1414-yilda Xizrxonning Dehlini egallashi bilan bu yerda Sayidlar sulolasi hukmronligi boshlandi. Xizrxonning o‘zi sulton unvonini olmadi (sulolaning nomi Xizrxonning sayidlarga mansubligiga borib taqalishidan kelib chiqqanligi aytiladi). Uning hokimiyati Panjob, Dehli va ikki daryo - Ganga va Jamna oralig‘i hududlarini qamrab olgan.
O‘limidan oldin Xizrxon taxtni o‘g‘li Muborakshohga vasiyat qildi. U o‘z hukmronligining 20-yiligacha o‘z nomidan tangalar zarb qilmadi va temuriylarning Qobuldagi hukmdoriga o‘lpon to‘lab turishda davom etdi. Shundan keyin Ganga va Jamna oralig‘idagi mustaqil feodal mulklarga, Panjobdagi xoxarlarga, temuriylarning Qobuldagi hukmdorlariga qarshi urushlar olib bordi.
1434-yilda Muborakshoh fitnaning qurboni bo‘ldi. Uning vorisi bo‘lgan Muhammadshoh (1434-1445) davrida afg‘onlarning lodiy qabilasi qo‘mondonlaridan biri Baxlulxonning nufuzi ortib ketdi. Sayidlar sulolasining oxirgi vakili bo‘lgan Alavuddin Olamshoh (1445-1451) real hokimiyatga ega emas edi, u bor yo‘g‘i Dehli va unga tutash ikki-uch okruglardagina hukmronlik qilardi. Zamondoshlari uning hokimiyati “Dehlidan Palamagacha” (Dehlidan bir necha kimolmetrdagi manzilgoh) deb ta’rif bergan edi. Haqiqiy hokimiyat amalda Baxlulxonning qo‘lida bo‘lib, u 1451-yilda Olamshohni taxtdan tushirdi va Lodiylar sulolasi hukmronligini boshlab berdi.
XIII-XIV asrlardan boshlab ko‘plab afg‘on lashkarboshilari o‘z qabiladoshlaridan tuzilgan harbiy otryadlar bilan Dehli sultonlarining
xizmatiga kira boshlagan edi. XIV asr oxiri – XV asr boshlarida lodiylar ular ichida eng ko‘p sonli guruhni tashkil qilgan.
Baxlul shuxratparast va uddaburon shaxs bo‘lsada, ammo xotamtoyligi va kamsuqumligi bilan boshqalardan ajralib turgan. U saroyda hashamatni umuman yoqtirmas edi, hatto qabul marosimlarida ham taxtda o‘tirishni o‘ziga maqbul deb bilmas edi. Uning 40 yilga yaqin hukmronligi muttasil urushlar va davlat sarhadlarini kengaytirish bilan o‘tdi. 1479-yilda Djaunpurni egallashidan keyin, ko‘plab isyonkor amirlar va rojalar unga tobeligini bildirishdi.
Baxlulning o‘g‘li bo‘lgan Iskandarshoh (1489-1517) aniq faoliyat ko‘rsatuvchi axborot xizmatini yo‘lga qo‘ya oldi va noiblar hamda vassal knyazlarni tobelikda ushlab turishga xarakat qildi. Ichki siyosatda u diniy ta’qib siyosatini yuritganligi bilan tarixda qoldi. Uning onasi indus zargarining qizi bo‘lib, u sunniy oqimdagi musulmonlarni jonkuyarligi bilan tanilgan edi. Aynan uning tashabbusi bilan ko‘plab hind ibodatxonalari vayron etildi. 1504-yildan boshlab sulton Jamna daryosi bo‘yidagi bir qal’ani o‘ziga qarorgoh qilib oldi. Bu makon Ganga va Jamna oralig‘idagi feodallar isyonini bostirish uchun juda qulay strategik nuqta edi.
1517-yilda Dehli sultonligi taxtiga uning o‘g‘li Ibrohimshoh Lodiy keldi. U taxtga o‘tqazish marosimini juda tantanali va xashamatli tarzdi o‘tkazdi. U tabiatan xashamga juda o‘ch inson bo‘lgan, shu boisdan ham otasining taxtini juda qimmatbaho toshlar bilan bezaydi, saroyda ham huddi shunday muhitni shakllantirdi.
Ibrohimshoh o‘z qabiladoshlariga va qarindoshlariga iltifot umuman ko‘rsatmadi, u sultonning qarindoshlari yoki qabiladoshlari bo‘lmaydi, faqatgina xizmatkorlari bo‘ladi degan fikrda bo‘lgan. To shu vaqtagcha sulton oldida o‘tirishga ruhsat berilgan bo‘lsa, endi Ibrohimshoh ularni boshqa mulozimlar qatorida qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib tik turishga farmon beradi.
Ibrohimshohning eng yirik harbiy muvaffaqiyati Gvaliur va Mevarga qarshi amalga oshirildi. Hukmronligining oxirgi yillarini isyonkor amirlarning g‘alayonlarini bostirish bilan o‘tkazgan Ibrohimshoh 1526-yilda Panipat jangida Bobur Mirzo qo‘shinidan yengildi. Shu tariqa Dehli sultonligi tarixi ham barham topdi. Hindistonda uch asrdan ziyotroq hukmronlik qilgan Boburiylar sulolasi boshqaruvi boshlandi.
Dehli sultonligida yer egaligi. XIII-XIV asrlarda Dehli sultonligida asosan ikki xil kategoriyadagi yerlar bo‘lgan: iqto va xolisa yerlar.
Xolisa yerlar davlat ixtiyoridagi yerlar bo‘lib, bunday yerlardan keladigan daromadlar soliq ko‘rinishida olingan va asosan davlat mulozimlarini, armiyani ta’minlash uchun sarflangan. Ularning ta’minot ba’zan mahsulotlar berish shaklida yoki bo‘lmasa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlat g‘aznasidan pul berish orqali amalga oshirilgan.
Davlat o‘z ixtiyorida yerlardan asosan harbiy xizmat o‘tash sharti bilan qisqa muddatga (odatda umrbodga) feodallarga tortiq qilgan yerlar iqto deb atalgan. Bunday yer olganlar iqtodor yoki muqto deb atalgan bo‘lib, o‘zlariga berilgan yerlardan xizmatchilari orqali to‘planadigan soliqlar xisobiga kun kechirgan. Lekin shu to‘plangan soliqlarning bir qismini davlat xazinasiga to‘lashga majbur bo‘ldi.
Undan tashqari Dehli sultonligida ham feodallar qo‘lida shaxsiy yer- mulklar bor edi. Bu yerlar “mulk”, “inom”, “vaqf” kabi turlarga bo‘lingan.