Rivojlangan mamlakatlarda logistikaning rivojlanish omillari va tendensiyalari

RIVOJLANGAN MAMLAKATLARDA LOGISTIKANING RIVOJLANISH OMILLARI VA TENDENSIYALARI


Kirish…………………………………………………………………………....2


I bob. Logistikaning kelib chiqish tarixi va rivojlanish omillari.

1.1 Logistikaning tarixi, mazmuni va mohiyati………………………………….8

1.2 Logistikaning rivojlanish bosqichlari, omillari va ularning ahamiyati……..16


II Bob.Rivojlangan mamlakatlarda logistikaning rivojlanishi .

2.1 Germaniya, AQSH va Rossiya kabi rivojlangan mamlakatlarda logistikaning rivojlanishi……………………………………………………………………..29

2.2.Xitoy va O’zbekistonda logistikaning rivojlanish bosqichlari....…….……..41


Xulosa va taklifkar……………………………………………………………54


Foydalanilgan adabiyotlar………………...…………………………………56
KIRISH
Kurs ishi mavzusida “Rivojlangan mamlakatlarda logistikaning rivojlanish omillari va tendensiyalari” mavzusini tanladim.Sababi logistik jarayonlarni boshqarish va logistik tizimlarni ishlab chiqish hali hanuz murakkab mavzu bo’lib qolmoqda.Mavzuni dolzarbligi shundaki logistika iqtisodiyotimizdagi muhim bir bo’g’in hisoblanadi.Uni tushunib yetish uchun esa eng avvalo rivojlangan davlatlarning logistika sohasidagi yutuqlarin o’rganishimiz va o’z sharoitlrimizni o’rgangan holda ularni o’zimizda joriy etish kerak.Chunki logistika iqtisodiyotimizdagi hayratlanarli hodisadir. Hatto 10–12 yil oldin, respublikamizning o‘qimishli aholisining bir nechtasi bu nima ekanligini aniq tasavvur qilgan. Logistika ko‘pincha mantiq bilan chalkashib ketgan va uning mohiyatini tushuntirishni so‘rashganda, eng yaxshi holatda, bu transport va omborlar bilan bog‘liq xizmat ekanligini eshitish mumkin edi. Bugungi kunda respublikamizda logistika xizmatlariga (bo‘limlar, direksiyalar va bo‘limlar) ega o‘n minglab kompaniyalar faoliyat olib bormoqda, ularda logistika turli darajada faoliyat olib boradi, bular: operatsion strategik va boshqalar. Logistikaning funksionalligi ishlab chiqarish, moliya, sotish yoki marketing kabi vazifalari har qanday sanoat va tijorat kompaniyasi rahbariyatiga yaxshi tanish bo‘lib ulgurdi.Umumiy amerikacha talqinda biznesdagi logistika deganda iste’molchilarning tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan talablarini minimal xarajat bilan qondirish uchun moddiy va tegishli ma’lumotlar oqimlari parametrlarini oxirigacha optimallashtirishga mo‘ljallangan kompa­niyaning ba’zi boshqaruv funksiyalari tushuniladi. Ushbu optimal­lashtirish ba’zi tarmoq tuzilmalarida, jumladan ishlab chiqarish, saqlash va transport vositalarida (logistika tarmog‘i yoki ta’minot zanjiri) amalga oshirilishi kerak.
Logistikaning asosini tegishli bo‘linmalarga birlashtirilgan operatsion faoliyat tashkil etadi, ular odatda transport, ombor yuklarini qayta ishlash, bojxona rasmiylashtiruvi va boshqa bir qator funksiyalarni o‘z ichiga oladi. Ko‘p jihatdan, bu funksiyalar xuddi shu nomdagi kompaniyalarning logistika xizmatlarining tarkibiy bo‘linmalarida tegishli operatsiyalar to‘plamining tarixan o‘rnatilgan izolyatsiyasi bilan bog‘liq. Kompaniya tomonidan mustaqil ravishda amalga oshiriladigan ma’lum bir logistika funksiyasining mavjudligi ko‘plab omillarga bog‘liq, xususan, o‘z logistika infratuzilmasiga va operatsion xodimlarga ega bo‘lishi (insorsing), logistika bilimlari bazasining holati va boshqaruv madaniyati, korporativ strategiya, logistika autsorsingi, logistika ta’minoti axborot tizimining imkoniyatlari va boshqalar.Hozirgi vaqtda logistika xizmatlariga ega bo‘lgan respublika­mizdagi ko‘pgina kompaniyalarning aksariyati boshqaruvning tashkiliy tuzilmasida faoliyatning tezkor yo‘nalishi, ya’ni operatsion logistika deb ataladigan tizimga xosdir. 2013–2014-yillarda Logistika bo‘yicha o‘qitish xalqaro markazi (ILC) tomonidan o‘tkazilgan logistika nazorati bo‘yicha tadqiqot natijalariga ko‘ra, MDH dagi kompaniyalarning qariyb 94 foizi operatsion logistikaga ega bo‘lib, bu ko‘rsatkichlar yuqoridagi funksiyalar bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, logistikadagi insorsing va autsorsing ulushining nisbati so‘ralgan kompaniyalar sonining taxminan 3 dan 1 qismini tashkil qiladi. Bu holda kompaniya egalari va top-menejmentlarining logistika xizmati uchun asosiy talabi operatsion logistika xarajatlarini kamaytirish hisoblanadi. Biroq, logistikaning operatsion xarajatlarini minimallashtirish mijozlarga xizmat ko‘rsatish­ning yomonlashishiga, mijozlarning sodiqligining pasayishiga va natijada daromadning yo‘qolishiga olib kelishi hammaga ma’lum. Shu sababli, operatsion logistikaga e’tibor qaratadigan har qanday kompaniya uchun «xarajat-xizmat» balansini topish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Dunyoda sanoat va savdo kompaniyalari uchun logistika autsorsingi jadal rivojlanishi asosiy faoliyatga – asosiy vakolatlarga e’tibor qaratish biznes paradigmasi bilan rag‘batlantirildi. Har xil faoliyat turidagi ko‘plab kompaniyalar uchun operatsion logistika asosiy vakolat emas va uni autsorsingga topshirganda, kapitalning rentabelligi ortadi, chunki asosiy bo‘lmagan aktivlar (xususan, transport va ombor infratuzilmasiga investitsiyalar) va operatsion xodimlar chiqariladi, xarajatlar kamayadi.Umuman olganda, «buni o‘zingiz bajaring yoki xizmatlarni sotib oling» vazifasi («Yaratish yoki sotib olish» deb nomlanadi) logistika menejmentining asosiy strategik vazifalaridan biriga aylandi, uning yechimi logistika xizmatlaridan foydalanishga asoslangan. Jami xarajatlar tamoyili shundan iboratki, logistika va tegishli faoliyat bilan bog‘liq xarajatlar kompaniyaning logistika tizimida (ta’minot zanjiri) umumlashtirilishi kerak va aynan shu jami summa resurslar samaradorligining o‘lchovi bo‘ladi.
Umumiy xarajat odatda quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
• logistika uchun operatsion xarajatlar;
• ma’muriy va boshqaruv va tranzaksiya xarajatlari;
• tovar zaxiralaridagi mablag‘larning harakatsizligi bilan bog‘liq yo‘qotishlar;
• logistik risklarning yetarlicha hisobga olinmaganligi sababli sotishning pasayisi (yo‘qotilgan foyda).
Moddiy va moliyaviy va axborot oqimlari logistika fanining ob’ekti bo’lib hisoblanadi. "Logistika" fanining maqsadi talabalarga funktsional bo'linmalarning va umuman butun korxonaning logistika tizimini ishlab chiqish, boshqarish va joriy qilish sohasidagi asosiy bilimlarni berishdir. Talabalar korxonaning logistika quyi tizimlarini o'zaro va tashqi infratuzilmaga qo'shilish qoidalarini ishlab chiqish sohasida ko'nikmalarga ega bo'lishlari kerak.
Logistikaning subyekti deb tovar-moddiy resurslar, moli - yaviy va axborot resurslarining harakatini rejalashtiruvchi, tashkil qiluvchi va nazorat qiluvchi jismoniy shaxslar (logistika menejerlari) va xizmatlar (yuridik shaxslar, ya’ni bo‘limlar, firmalar)ga aytiladi.1990-yillarning o‘rtalarida kompaniyalarning logistika bo‘limlariga faoliyatni muvofiqlashtirish va integratsiyalash bilan bog‘liq funksiyalarni, xususan, inventarizatsiyani boshqarish, kompleks rejalashtirish, o‘zaro faoliyat logistikani muvofiqlashtirish va boshqalarni o‘tkazishga urinishlar umumiy xarajatlar mezonlari bo‘yicha murosaga kelish zarurligini tushunish va qarorlar qabul qilishda alohida kompaniya ichida ham, ta’minot zanjirida ham muvofiqlashtirish paydo bo‘ldi.
Muqaddima qilib shuni aytish mumkinki, dunyoda logistika notekis rivoj­lan­moqda va ko‘pgina mamlakatlarda biznes logistika funksiyalarining aralash shakllari, jumladan, operatsion faoliyat bilan bir qatorda, ba’zi muvofiqlashtiruvchi funksiyalar ham ustunlik qiladi. AQSH, Germaniya, Buyuk Britaniya, Niderlandiya, Xitoy va boshqa bir qator mamlakatlarda koordinatsion funksiyalar, shuningdek, operatsion logistikaning butun funksionalligi kompaniyaning EBZning jadal yaratilgan bo‘limlariga o‘tkazilmoqda.Oʼzbekiston deb atalmish katta va inoq oilaning har bir aʼzosi tinch va farovon hayot kechirishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish yoʼlida tinimsiz izlanyapmiz.Yakuniga yetayotgan 2022 yil gʼoyat murakkab va sinovli yil boʼldi, desam, har tomonlama toʼgʼri boʼladi. Ushbu davrda toʼplagan tajribamiz bir haqiqatni yaqqol isbotlab bermoqda: taraqqiyotga — faqat mashaqqatli va jasoratli mehnat orqali erishiladi.Shu bois, pandemiya, dunyodagi chuqur iqtisodiy va siyosiy inqirozlar, ziddiyatlarga qaramasdan, xalqimizning qahramonlarcha mehnati bilan erishgan ayrim yutuqlarimizni aytib oʼtishni oʼrinli, deb bilaman.Keng koʼlamli va samarali islohotlarimiz natijasida yalpi ichki mahsulot hajmi ilk bor 80 milliard dollardan oshdi.Iqtisodiyotimizga shu yilning oʼzida 8 milliard dollar toʼgʼridan-toʼgʼri xorijiy investitsiyalar kirib keldi, eksportimiz esa, 19 milliard dollarga yetdi.O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar hayotga izchil joriy etila boshladi. Respublikaning bozor iqtisodiyotiga o‘tib borishi,xususiy mulkchilikni, avtomobil sanoatini vujudga kelishi, chet ellar bilan teng huquqli iqtisodiy aloqalaming yo‘lga qo‘yilishi transport sohasida yangj va dolzarb masalalarni yuzaga keltirdi.Bugungi kunda xo‘jalik yurituvchi subyektlaming har xilligi vateng huquqliligi, ular o‘rtasidagi raqobat, tadbirkorlik tashabuskorligi, o‘zini o‘zi boshqarish va moliyalashtirish kabi bozortamoyillari, o‘z navbatida, tashishning yangi texnologiyalarini ishlab chiqishni va hayotga joriy etish masalasini vujudga keltirdi.Bunday texnologiyalar tashish jarayonini yaxlit holda, ya’ni «ishlab chiqaruvchi - tashib beruvchi - iste’molchi» .zanjirini bir butun holda ko‘rish, mahsulotlar (moddiy oqimlar, yo‘lovchilar)harakatini muvofiqlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.Tashish jarayonlarini bunday tashkil etish va boshqarish bilan oxirgi-yillarda tez sur'atlar bilan rivojlanib borayotgan «Logistika»fani shug‘ullanadi. Logistika to‘liq holda iste’molchi uchun ishlaydi, chunki logistikaning asosiy maqsadi yuklar va yo‘lovchilami belgilangan muddatda, belgilangan hajmda, belgilangan joyga eng kam mehnatva moddiy resurslarni sarflagan holda yetkazib berish hamda har xil toifadagi yo‘lovchilarning tashishga bo‘lgan talabini to‘liq qondirishdan iborat. «Logistika» moddiy va u bilan bog‘liq bo‘lgan axborot, moliya oqimlarini o‘rganish va boshqarishni o‘z ichiga oluvchi yangi ilmiy va o‘quv fanidir.Fanning dolzarbligi logistik yondoshuv orqali moddiy va yo‘lovchi oqimlarini o‘tkazuvchi tizimlar faoliyati samaradorligini keskin oshirshga qaratilganligi bilan belgilanadi yo‘lovchi oqimlarini o‘tkazuvchi tizimlar faoliyati samaradorligini keskin oshirshga qaratilganligi bilan belgilanadi.O’zbekiston Respublikasi harakatlar strategiyasi to'g’risidagi qonunda mamlakatimizda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko'lamli islohotlar milliy davlatchilik va suverenitetni mustahkamlash, havfsizlik va huquq-tartibotni, davlatimiz chegaralari dahlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini, inson huquq va erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag'rikenglik muhitini ta'minlash uchun muhim poydevor bo'lganligi, xalqimizning munosib hayot kechirishi, fuqarolarimizning bunyodkorlik salohiyatini ro'yobga chiqarish uchun zarur shart-sharoitlar yaratishi aytib o'tilgan¹. Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo'naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o'sish sur'atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, qishloq ho'jaligini modernizaciya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish bo'yicha institutional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish, hususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va hususiy tadbirkorlik rivojini rag'batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investiciyaviy muhitni yahshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga horijiy sarmoyalarni faol jalb etishga alohida e'tibor qaratilgan².
Shundan kelib chiqib Respublikamizni, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 22.12.2017 yil Oliy Majlisga Murojatnomasida³ Kelgusi yilda O'zbekiston Respublikasining tashqi savdo yuklarini jahondagi va mintaqadagi asosiy bozorlarga olib chiqadigan ishonchli transport va tranzit yo'laklarini izchil shakllantirishga alohida e'tibor qaratish lozim.Bugungi kunda bizning asosiy yuklarimiz Qozog'iston tranzit yo'laklari orqali, ayniqsa, eng ko'p yuklar "Sariog'och" stanciyasidan o'tadi va bu marshrut imkoniyatlari bizning extiyojlarimizni to'liq qondirmoqda, deb aytolmaymiz. Ushbu stanciyadan tovarlarni O'zbekiston hududiga olib kirishda elektrovozlar, zamonaviy terminallar etishmasligi, temir yo'l tarmoqlaridagi bandlik mahsulotlarning uzoq muddat qolib ketishiga sabab bo'lmoqda. Bu esa mamlakatimiz iqtisodiyotiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Shu sababli logistik ARM marshrutlarni diversifikaciya qilish, bu borada qo'shnilarimiz bilan amaliy muzokaralar o'tkazish zarur.
________________________________________________________________
¹ Xo‘jayev Fazliddin Elmuradovich. Logistika
².O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha harakatlar strategiyasi to'g’risidagi qonuni.2017 y.
^3.O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha harakatlar strategiyasi to'trisidagi qonuni. 2017 y.
^4.O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 22.12.2017 yil Oliy Majlisga murojatnomasi.