Rivojlanishning institutsional nazariyasi va tashkiliy innovatsiyalar subektalari

 
3. Innovatsiya sub’ektlarning tasnifi 
Bundan avval o‘tkazilgan tahlil bizga innovatsiyaning to‘rtta 
ehtimol kutilgan sub‘ekti, ya‘ni yakka tadbirkor, firma, davlat va uy 
xo‘jaligining xatti-harakatini ko‘rib chiqish imkonini berdi. Ushbu 
ro‘yxatni innovatsiyalarning yana ikkita sub‘ekti – guruhlar (networks) 
va ijtimoiy harakat bilan kengaytirishdan avval, dastlabki uchta sub‘ekt 
haqida batafsilroq to‘xtalib o‘tamiz. Agar ularning har biriga 
motivatsiyani ta‘riflashga urinib ko‘radigan bo‘lsak, u holda ushbu 
maqsadda kelishuvlar nazariyasidan foydalangan ma‘qul. Innovatsiya 
sub‘ektlarining har biri turli kelishuvlar tomonidan berilgan alohida 
qoidalarga muvofiq amal qiladi. Shuning uchun innovatsiyalarga 
undovchi turli omillarni nazarda tutish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Yakka tadbirkor foydani ko‘paytirishni ko‘zlaydi va uning maqsadli 
funktsiyasi quyidagi formula bilan ifodalanishi mumkin
1
:
max V= -C
0
+ (R
1
,-C
rl
)/(l+r) + (R
2
,-C
r2
)/(l+r)
2
+ 
...+ (R
p
–C
rp
)/(1+r)
p
, 
bu yerda V – innovatsiyadan kutilayotgan foydaning miqdori; 
C
0
– boshlang‘ich xarajatlar; R
p – 
p davrda innovatsiyadan olingan 
foyda; C
rp – 
p davrda innovatsiyani amalga oshirish xarajatlari; r – 
bo‘lajakdaromadlar va xarajatlarni diskontlash miqdori. 
Foydani ko‘paytirish ustuvorligi yakka tadbirkor harakat qiladigan 
bozor kelishuviga xosdir. Davlatga kelsak, o‘z fuqarolarining umumiy 
daromadini ko‘paytirishga yo‘naltirilgan demokratik davlatning faoliyati 
fuqarolik kelishuvining ko‘rsatmasiga javob beradi. Unda mutaassiblik 
1
Davis L., North D. Institutional Change and American Economic Growth: A First Step Towards a 
Theory of Institutional Innovation. – Journal of Economic History, 1970, vol.XXX, No I, p.140.

---

hukumronlik qiladigan uy xo‘jaligining faoliyati esa an‘anaviy 
kelishuvlar normalari bilan tartibga solinadi. 
 Guruh. Guruh (network, reseau) deganda biz umumiy maqsad 
bilan birlashgan insonlarni tushunamiz, bunda ular o‘rtasida 
xukumronlik munosabatlarining paydo bo‘lishi istisno etiladi. Guruhga 
berilgan bunday ta‘rif uning, bir tomondan, tashkilotdan, ikkinchi 
tomondan esa, uy xo‘jaligidan farqini bildiradi. Guruhlar shaxslarning 
o‘z sa‘y-harakatlarini o‘z oldiga shunga o‘xshash maqsadlarni qo‘ygan 
kishilar bilan birlashtirishga intilishi natijasida hosil bo‘ladi. Guruhlarni 
shakllantirishning uchta usuli mavjud. Birinchidan, oila-qarindoshlik 
munosabatlarini davom ettirish sifatida.
Masalan, do‘stona munosabatlar ko‘proq individuallashtirilgan va 
lokallashgan. Lekin oila-qarindoshlik munosabatlaridan farqli o‘laroq, 
ular tomonlardan birining o‘z harakatlarini nazorat qilishni boshqa 
tomonga berishini nazarda tutmaydi. Ikkinchidan, biznes, siyosat, bo‘sh 
vaqt sohasidagi manfaatlarning umumiyligi asosida. Shu ma‘noda guruh 
tashkilotga muqobil insonlar birlashuvi hisoblanadi, chunki o‘zining 
faoliyat ko‘rsatishida u asosan ijtimoiy sanktsiyalarga asoslanadi. Bu 
yerda misol tariqasida manffatlariga ko‘ra turlicha bo‘lgan klublarni 
ko‘rsatish mumkin.
Uchinchidan, guruh zamonaviy aloqa vositalari, birinchi navbatda 
Internet yordamida munosabatlarini ushlab turuvchi shaxsan notanish 
bo‘lgan insonlarni ham birlashtirishi mumkin.
U holda guruh a‘zolarining soni hech narsa bilan cheklanmagan 
va ijtimoiy sanktsiyalar amal qilmay qo‘yadi. Ularni faqat umumiy 
qiziqish bir-biri bilan bog‘laydigan shaxsan notanish bo‘lgan insonlarni 
birlashtirish sifatida guruhni davlatga muqobil variant sifatida ko‘rib 
chiqish lozim.
Ijtimoiy harakat. Ijtimoiy nazariyaga taalluqli bo‘lgan ushbu atama 
turli xildagi innovatsiyalarni amalga oshirishda kasaba uyushmalari, 
ekologik, ayollar, iste‘molchilar harakatlarining faol ishtirok etishi 
munosabati bilan qiziqish uyg‘otadi. Ijtimoiy harakatning eng mashhur 
tadqiqotchilaridan biri Alen Turenga tegishli bo‘lgan ta‘rifni keltiramiz. 
―Ijtimoiy harakatning asosida ―aktor‖ va uning raqibi o‘rtasida madaniy 
resurslarni, ayniqsa ishlab chiqarish kuchlarini boshqarish yuzasidan 
kelib chiqadigan nizo yotadi. Ushbu nizo mazkur uchta asosiy unsurga 
institutsional shaklni beruvchi siyosiy doiralarda rivojlanadi». Ijtimoiy 
harakat u mahalliy hamjamiyatning safarbar etuvchi salohiyatiga 
tayanganda an‘anaviy kelishuv unsurlarini o‘z ichiga oladi. Masalan, 

---

ishchilar harakati hamma vaqt hunarmandlar hamjamiyatlarining kuchli 
an‘analariga tayangan.