Rivojlantirish instituti

Ikkinchi bosqich — surunkali yallig‘lanishni tugatish uchun:
1. Gidroterapiya va og‘izga antiseptik ishlov berish. 2. Cho‘ntaklardagi
granulyasiyani diatermokoagulyasiya bilan kuydirish (bir kurs davolashda
har bir cho‘ntakka 2—3 martadan ko‘p bo‘lmasligi kerak). 3. Cho‘ntak-
lardan yiring chiqishi to‘xtatilgach, milk elektroforezi (askorbin kislotasi,
xlorid kalsiy (kunaro almashtirilib) va shu vaqtning o‘zida aeroioniterapiya
o‘tkazish. 4. Shundan keyin patologiya milk cho‘ntaklariga ferment va
antibiotiklar kirgizish. 5. Desensibilizasiyalash. 6. Gigiyenik muolajalar
ham yuqoridagilaridek bajariladi. 7. Ko‘rsatmalar bo‘lganda jarrohlik
(gingivotomiya, gingivoektomiya) va ortopedik (tish okklyuzion yuzalarini
charxlab tekislash, shinalar) davolash usullari. 8. Barmoqlar bilan
automassaj (uyda), vibromassaj. 9. Umumiy davolash yuqoridagidek.
Paradontoz bilan og‘rigan bemorlarni davolash chizmasi
1. Og‘izni sog‘lomlashtirish.
2. Milk darsonvalizasiyasi.
3. B1 vitamini va novokain yoki 0,1% ftorid natriy eritmasi bilan
milk elektroforezi va bir vaqtning o‘zida aeroionoterapiya.
4. Vakuum davolash, flyuktuorizasiya, mikroto‘lqinli tok bilan
davolash.
5. Qolgan davolash muolajalari yuqorilardagidek bajariladi.
Bu sxemalar paradont kasalliklari umumiy kasalliklar bilan kechganda
ham, kechmaganda ham qo‘llanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

2 5 6
Agar umumiy kasalliklar bilan birga kechadigan bo‘lsa, umumiy kasal-
likni tegishli shifokorlar (terapevt, endokrinolog va boshqalar) davo-
lashadi, paradont kasalligini esa, stomatolog olib boradi, bu juda yaxshi
natija beradi.
Endi paradont kasalliklarini fizioterapevtik usullar bilan davolash
xaqida qisqacha ma’lumotlar beramiz.
Ultratovush. Ultratovush deb, eshitilmas akustik diapozonli chasto-
tada — 20 kGsdan yuqori bo‘lgan muxitda zarrachalar mexanik tebra-
nishlarining to‘lqinsimon tarqalishiga aytiladi.
Bu maqsadda, stomatologiyada maxsus yasalgan asbob — "Ultrastom"
yoki ayrim stomatologik uskunalar tarkibidagi "ultra-tovush" nako-
nechniklari qo‘llanadi va bu usul tish karashlari va tish toshlarini olib
tashlashda ishlatiladi.
Davolash uchun ham ultratovush (yuqori-katta mexanik zarrachalar
tebranishlari — 800 kGs va 3 MGsgacha) jarohatlash, so‘ndirish yoki
jonlantirish, me’yorlashtirish, yallig‘lanishga qarshi kurashish, surdirish
kabi ta’sir ko‘rsatish uchun ishlatiladi.
Davolash uchun eng yaxshi fizikaviy tezlatgich (katalizator), fizik-
kimyoviy va biokimyoviy jarayonlarni qo‘zg‘atib fermentlar, membrana
o‘tkazuvchanligini o‘zgartirish, surilishni kuchaytirish va biologik faol
narsalarni ajratish maqsadida 0,05 dan 0,4 Vt/sm (ya’ni 1 sm yuzaga
shunchadan) dagi ultratovush qo‘llanadi. Bunday apparatlardan UZ-T5,
UZT-1, 02 S kabilar ishlatiladi.
Uqalash (massaj) ham paradont kasalliklarini davolashda keng qo‘lla-
nadi. U qo‘lda, barmoqlar bilan milklarni uqalash va maxsus apparatlar,
masalan, vibromassaj apparati yordamida bajariladi. Massaj ta’sirida mu-
rakkab reflektor reaksiyalar hosil bo‘lib, ular ta’sirida qon, limfa aylani-
shi, modda almashishi, asab tizimi ishida ko‘p qirrali yaxshi o‘zgarishlar
kuzatiladi. Retikuloentelial hujayralar xarakatlanadi, to‘qima infiltratlari
so‘riladi, qon, limfa aylanishi yaxshilanadi, modda almashish jarayonlar,
to‘qimalar oziqlanishi o‘z iziga tushadi va xokazo. Automassaj (o‘z-
o‘zini uqalash) ni bemor uyida, tishlarni tozalashdan oldin, har bir jag‘
bo‘limiga taxminan 2,5—3 daqiqadan, tish bo‘yin qismidan ildiz uchiga
tomon o‘tkazishi mumkin. Vibromassajni shifokor o‘tkazadi. Massajning
yana apparat yordamida o‘tkazadigan ikkinchi turi Vakuum-massaj Kula-
jenko apparati-da bajariladi. Milkning ma’lum yuzalaridan xavo so‘rilib
olinadi va bu joylarda gematomalar hosil qilinadi. Bu davolash massaji
keng qo‘llanadi.
Vibro, vakuum-massajlar sil kasalligida, yurak-qon tomir kasal-
liklarining og‘ir turlari (dekompsnsasiya)da, qon kasalligi, nevroz, diabet
kasalliklarida qo‘llanmaydi.
Uqalashni yana boshqa turi — bu gidro massaj. Maxsus moslama,
apparatlar suv ta’sirida (suvga yaxshi xidli, engil antiseptiklar aralash-
tirilishi mumkin) milklar uqalanadi, yuviladi. Agar iloji bo‘lsa, ma’dan
(mineralli) suvlar ishlatiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

2 5 7
Elektr davolash — elektr toklari — doimiy va o‘zgaruvchan toklar
keng qo‘llanadi: Galvanizasiya (elektrodlar prokladkalari suv bilan),
elektroforez (prokladkalar dorilar bilan); (dorilar doimiy tok yoki
ultratovush yordamida yuboriladi), diadinamik toklar, flyuktuog‘izasiya,
darsonvalizasiya, diatermiya, UVCH-davolash, mikrotulkinli toklar bilan
davolash, kabilar keng qo‘llanadi.
Nurlar bilan davolash "Sollyuks" lampalar, UFO — nurlari, qisqa
to‘lqinli ultratovush nurlari (KUF — KUN) ham paradont kasalliklarini
davolashda yaxshi natijalar beradi.
V.S. Ivanov (1989) o‘zining Paradont kasalliklari — kitobida quyidagi
jadvalni keltiradi.
Paradont kasalliklarini fizioterapiya usullari bilan davolashga ko‘rsat-
malar (V.S. Ivanov, 1989).
Tashxis 
Davolash usuli 
Gingivit: Kataral, surunkali 
Gidroterapiya, elektroforez, darsonva lizasiya, 
diadinamoterapiya, KUF (KUN), automassaj, 
vakuum davolash, lazer. 
O‘tkir 
Medikamentoz ishlov berish, KUF 
gidroaeroinoterapiya, lazer. 
Gipertrofik, shishli gingivit   
Elektroforez, darsonvalizasiya, diadi namoterapiya, 
gidroterapiya, vacuum-terapiya, massajni barcha 
turlari, KUF 
Fibrozli shakli 
Milk so‘rg‘ichlarini nuqtali diatermokaogulyasiyasi, 
iskrali darsonvalizasiyasi, gidroterapiya, parafin 
bilan davolash. 
Yarali gingivit 
KUF, dorilar bilan chayish, lazer. 
Paradontit: o‘tkir, va 
qaytalangan  
Dorilar bilan chayish, KUF, UVCH-davolash, 
mikroto‘lqinlar, flyuktuorizasiya, lazer. 
Surunkali 
Gidroterapiya, darsonvalizasiya, automassaj, 
gidroeroionodavolash, elektroforez. 
Paradontoz 
Automassaj, vibromassaj, gidromassaj, 
darsonvalizasiya, elektroforez. 
Idiopatik paradont kasalliklari 
Fizioterapiya qo‘llanmaydi. 
Paradontomalar Fizioterapiya 
qo‘llanmaydi. 
Shunday qilib, paradont kasalliklarini davolash murakkab, ko‘p qirra-
li, bemor va shifokorning sabr-toqatli bo‘lishini talab qiladigan ish
ekanligi sizga ma’lum bo‘ldi.
Paradont kasalliklarini oldini olish- profilaktika chora-tadbirlari
Sog‘liqni saqlashning eng zarur ishlaridan biri — bu kasalliklarni
oldini olish — profilaktikani amalga oshirish.
Stomatologik, jumladan, paradont kasalliklarini oldini olish, odam
organizmining sog‘lig‘ini saqlash uchun eng oson, bajarilishi mumkin
www.ziyouz.com kutubxonasi

2 5 8
bo‘lgan vazifa og‘iz tozalik qoidalarini bajarish, tish va paradont
kasalliklarini oldini olishga nihoyatda katta ahamiyatga egadir.
Og‘iz gigiyenasiga katta ahamiyat berganlardan birinchilari bo‘lib
Abul Qozim (916—1013), Abu Ali Ibn Sino (980—1037), evropoliklardan
nemis jarrohi I. Ayzenberg (1661—1729) va boshqalar hisoblanadi.
Yu.A. Fedorov, V.M. Koren (1973)lar og‘iz tozalik qoidalariga rioya
qiladigan kishilarda paradont kasalliklari biroz kam (30,4%), rioya
qilmaydiganlarda ko‘proq (48,5%) uchraganini isbotladilar.
Og‘iz bo‘shlig‘ini garmoniyasi undagi so‘lak, shilliq qavatning sog‘lom
bo‘lishi, tish qatorlarining tekisligi, to‘liqligi, og‘iz daxlizi, yugancha-
larning me’yordaligi, parhezning o‘ziga xosligi va ovqatliklar xarakterlari
bilan bog‘liq.
Noto‘g‘ri qo‘yilgan plombalar, tish kovaklarining o‘tkir qirralari, no-
to‘g‘ri taiyorlangan sun’iy tish protezlari, ortodontik apparatlari va mos-
lamalari ovqat tiqilib qolishi va chirindilar hosil bo‘lishiga, shilliq qavat
jarohatlanishiga va u bilan bog‘liq turli noxushliklar kelib chiqishiga
sabab bo‘ladi.
Keyingi yillarda paradont, shilliq qavat kasalliklarini kelib chiqishida
organizm reaktivligini pasayishi bilan bir qatorda, mahalliy salbiy ta’sirot-
larga ko‘proq ahamiyat berishadi. (Tish karashlari, tish toshlari, mikroblar
va metobolitik mahsulotlar, turli epiteliyni jarohatlaydigan omillar).
Paradont kasalligida gigiyenik muolajalardan maqsad:
1. Gingivitlarni oldini olish va davolash.
2. Paradont to‘qimasida kechadigan regenerativ jarayonlarga sharoit
yaratish.
3. Ortopedik, ortodontik davolashda paradont to‘qimasiga mikroblar
ta’sirini kamaytirish.
4. Husn buzilishini to‘g‘rilash-estetik davolash.
Shularni hisobga olgan holda, har bir bemorga xos va mos profilaktik
chora-tadbirlar ko‘rmoq, o‘tkazish, bemor organizmidagi umumiy kasal-
liklarni hisobga olgan holda profilaktik rejalar tuzish, shifokor stomato-
logni asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Paradontologik yordami tashkil etish, dispanserizatsiya
Surunkali qaytalanish bilan uzoq davom etadigan paradont kasallik-
larini davolash uchun dispanserizasiya — hisobga olib vaqti-vaqti bilan
bu bemorlarni ko‘rikdan o‘tkazib, turli klinik-laboratoriya tekshiruvlari
o‘tkazib turib, og‘iz bo‘shlig‘i a’zolari, keragida, ichki a’zo kasalliklarini
davolash chora-tadbirlarini o‘tkazish zarurdir.
Demak, kompleks paradontologik yordam ko‘rsatishda stomatologlar-
terapevt, jarroh, ortoped, bolalar stomatologlari hamda boshqa mutaxas-
sisliklardagi shifokorlar qatnashishar ekanlar. Poliklinikalarda paradonto-
logik xonalar bo‘lishi va ularda ma’lum maxsus bilimga ega bo‘lgan
www.ziyouz.com kutubxonasi

2 5 9
stomatolog-paradontologlar ishlashlari kerak. Ularning asosiy vazifalarini
E.V.Borovskiy va boshq. (1998) quyidagicha belgilaydi:
1) Paradontologik yordam yuqori saviyada ko‘rsatilishi kerak.
2) Davolash uchun kerakli dori-darmonlarni shifokor-terapevtlar bilan
maslaxatlashib tanlash.
3) Uslubiy ishlarni tashkil etish.
4) Dispanserizasiya hisobini yo‘lga qo‘yish.
5) Fan va amaliyot yangiliklarini paradont kasalliklarini davolashga
kiritib borish.
6) Yangi ish tartiblari va davolash profilaktika ishlarini takomil-
lashtirish.
Paradontologik xonada stomatolog uskuna, tish toshlari, karashlarini
olib tashlash uchun ultratovush apparati, vakuum — apparat (Kulajenko
apparati), tish toshlarini olishga mo‘ljallangan asboblar, jarrohlik muola-
jalarini bajarish uchun qaychilar, skalpellar, kyuretkalar, ekskovatorlar,
tish karashlarini aniqlash (indeksasiya) uchun turli bo‘yoqlar (fuksin
suyuqligi, Shiller-Pisarev sinamasi uchun lyugol eritmasi), sitologik, bak-
teriologik tekshiruvlar uchun idishlar, moslamalar kabilar bo‘lishi kerak.
Poliklinikalarda gigiyenik xonalar bo‘lishi va u yerga yordam so‘rab
kelgan bemorlarni tish tozalash qoidalari bilan tanishtirish, gidroterapiya
xonasida esa, maxsus moslama yordamida tishlarni, og‘iz bo‘shlig‘ini
1—2 atmosfera bosim ostida beriladigan suv bilan (unga turli xushbo‘y —
aromatik suyuqliklar aralashtirilishi mumkin) yuviladi. Bu bir vaqtning
o‘zida gidromassaj vazifasini ham bajaradi.
Dispanserizatsiya deganda, biz ma’lum kasalliklar-uzoq, davom
etadigan, o‘z davomida turli asoratlarni keltirib chiqaradigan kasalliklar
(gullagan kariyes kasalligi, og‘iz shilliq pardalarining juda ko‘p turdagi
kasalliklari) jumladan, paradont kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarni
hisobga olib, maxsus hisob daftarlari ochib, kasallik tarixida maxsus
belgilar "P" qo‘yib, ularni vaqti-vaqti bilan taklif etib, kasallikni asorat-
larini oldini olishga qaratilgan ishlarni bajarishni tushinmog‘imiz kerak.
M U S T A Q I L   T A Y Y O R G A R L I K   U C H U N   S I N O V   S A V O L L A R I
1. Paradont kaslliklarini maxalliy va umumiy davolash nimalar bilan farqlanadi?
2. Paradont kasalliklarini davolash prinsip-tutumlari nimalardan iborat?
3. Maxalliy davolash usullarini sanab bering?
4. Umumiy davolash usullarini aytib bering?
5. Gingivitlarni davolash usullarini aytib bering?
6. Paradont bilan og‘rigan bemorlarni daovlashda nimalarga e’tibor berish zarur?
7. Paradontitni davolashda qaysi zamonaviy usullarni qo‘llash mumkin?
8. Paradont kasalliklari qaysi fizioterapevtik usullar qo‘llash mumkin?
9. Paradont kasalliklarini oldini olish usullarini aytib bering.
www.ziyouz.com kutubxonasi

2 6 0
IX bob
OG‘IZ BO‘SHLIG‘I SHILLIQ QAVATI (PARDA) NING
O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI, TUZILISHI,
VAZIFA (FUNKSIYA)SI
Og‘iz shilliq qavati (OSHQ) undan keyin joylashgan a’zolarni, hamda
odam tanasini tashqi muxit ta’sirotlaridan qo‘riqlab, ximoya qilib turadi.
Bular quyidagi tarzda amalga oshadi:
1. O‘zidan mikroblarni o‘tkazmaslik xususiyati. Sog‘lom shilliq qavat
deyarli hamma turdagi mikroblarni o‘zidan o‘tkazmaydi. Faqatgina ayrim
kasalliklarni keltirib chiqaradigan — chuma — o‘lat; tulyaremiya,.
yashchur, zaxm-sifilis kabilarni mikroblari, spiroxetalari o‘tishi mumkin.
2. Epiteliya qavatining shoxlanib turishi. Bu holat shilliq qavat yuzasini
tozalab, jumladan, mikroblardan ham tozalab turadi. 3. Shilliq qavat
to‘qimasining qayta hosil bo‘lish qobiliyati (regenerasiya). Bu xususiyat
og‘iz shilliq qavatida nihoyatda rivojlangan. Bu hol ham mikroblar
kiradigan yo‘llarni tez orada bekilishiga sabab bo‘ladi. 4. Og‘iz
bo‘shlig‘iga so‘lak, shilliq modda ajratuvchi bezlarning maxsulotlarini
tushishi. Og‘iz bo‘shlig‘iga so‘lak va uning tarkibidagi fermentlar shilliq
modda va shunga o‘xshash nihoyatda zarur moddalarning tushishi bu
yerdagi maxalliy immunologik holatni kuchaytiradi.
Leykinlar parchalangan leykositlarda hosil bo‘lib, mikroblarni eritadi
yoki ba’zi bakteriyalarni (bo‘g‘ma-difteriya, tayoqchasi, qorin tifi, ich
terlama) o‘sishini to‘xtatadi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining immunologik holatini yaxshilashda Lipaza
fermenti (ular so‘lak tarkibida bor) katta rol o‘ynaydi. Bu ferment so‘lak
tarkibidan tashqari, limfositlardan va ayrim bakteriyalardan hosil bo‘ladi.
Og‘iz bo‘shlig‘i kasalliklarida, masalan surunkali qaytalanuvchi aftozli
stomatitda lipazaning miqdori pasayadi. 5. Fagositoz. Og‘izda mikroblar
ko‘payganda, fagositoz kuchayadi va bu bilan organizmni qo‘riqlash
ma’lum darajada ta’minlanadi. 6. Kapillyarlar qon tomirlarining
o‘tkazuvchanligini oshishi. Buning ham yaxshi, ham yomon tomonlari
bor. Bu holat kasallik bor paytda, organizmda kechadigan umumiy qon
tomirlar kasalligi va boshqa sabablar oqibatida bo‘lishi mumkin.
Yaxshi tomoni, kerakli dori-darmonlarni og‘iz bo‘shlig‘i orqali so‘rilib
tez fursatda yordamini ko‘rsata olishi bo‘lsa, yomon tomoni-turli zararli
dorilar, zaharlarni ham so‘rilishidir. 7. Mikroblar simbiozi (mikroblar
bilan organizm orasida birga yashash, bir-biridan foydalanish, kelishuv).
www.ziyouz.com kutubxonasi

2 6 1
Og‘iz bo‘shlig‘ining xususiy mikroblari tashqaridan kiradigan patogen
mikroblarga qarshilik ko‘rsatishi, antogonist bo‘lish holati. Kasalliklarda,
tananing qarshilik ko‘rsatish qobiliyati pasayganda og‘izdagi, ichaklardagi
va boshqa a’zolardagi saprofit (kasal chaqirmaydigan) mikroblar patogen
(kasallik chaqiruvchi)ga aylanishi mumkin. 8. Og‘iz shilliq qavatining
so‘rilish xususiyati. Og‘iz bo‘shlig‘i a’zolarining barchasi qon tomirlarga
boy. Surilish qobiliyati yaxshi rivojlangan. 3 Juft katta so‘lak bezlari,
(gl. parotis, gl. Sublingvalis, gl. Submaxillaris.) juda ko‘p shilliq bezlar
og‘iz bo‘shlig‘iga ochiladi.
Buning yaxshi tomoni — dorilarni so‘rilishi, ovqat hazmlanishining
og‘iz bo‘shlig‘idan boshlanishi, mikroblarning, ovqat qoldiqlarining,
shoxlangan epiteliyning yuvilishi kabilardir.
Yomon tomoni esa, turli zaharli, organizmga salbiy ta’sir etuvchi
dorivor narsalarning so‘rilishidir.
Og‘iz bo‘shlig‘i shilliq qavatida perestaltika yoki shunga o‘xshashlar
tez o‘lish uchun sianli kaliy kabi zaharlarni og‘iz bo‘shlig‘iga olishi
bilan 1-2 daqiqa ichida, nafas yo‘llarini shol bo‘lishi natijasida hayotdan
ko‘z yumadilar. Yoki, boshqa bir misol, yurak xastaliklarida validol kabi
dorilar kerakli paytlarda til ostiga qo‘yilsa, bular tez orada so‘rilib, og‘ir
kasalliklarni oldini olishi mumkin. 9. Og‘iz shilliq qavatining perestaltika
(qisqarib-kengayish, xarakat) xususiyati. Og‘iz bo‘shliqi shilliq qavatida
perestaltika yoki shunga o‘xshash xarakat borligi yaqin yillarda
aniqlangan. Asosan lunjlar shilliq qavatida. Buning faqat foydasi bor.
Ovqatlik moddalarini so‘rib, tomoqqa yaqinlashuviga ko‘maklashadi,
ovqat hazm bo‘la boshlash jarayonini engilashtiradi.
Shunday qilib, og‘iz bo‘shlig‘i ovqat hazm qilish yo‘lining
boshlang‘ich qismi bo‘lib, u daxliz va xususiy og‘iz bo‘shlig‘idan iborat.
Daxlizga kirish qismidan boshlanadi va tomoq bilan tugaydi:
1) Daxlizga (og‘iz bo‘shlig‘iga) kirish qismi.
2) Daxliz.
3) Xususiy og‘iz bo‘shlig‘i.
4) Tomoq. Daxlizga kirish qismini (rima oris) ikki lab orasi deb
tushuniladi. Daxlizni oldini va yonlarini lablar ichki qismi — bir biriga
tegib turgan tishlar va milklar tashqi yuzlari tashkil etadi. Og‘izning
xususiy bo‘shlig‘ini yon devorlarini lunjlar shilliq pardalari, pastki
devorini jag‘ va til osti mushagi ustida yotgan til (ular og‘iz bo‘shlig‘ini
tubini tashkil etadi), tepa chegarasini yumshoq va qattiq tanglay tashkil
etadi. Yumshoq tanglay erkin tortilgan mushak plastinkasidan iborat,
uning orqa qirrasida tilcha joylashgan. Bo‘sh qirrasida muskul bor, u
esa tomoqning yon tomoniga yo‘nalgan va u tanglayni pastga tortish
xususiyatiga ega. Tanglayni oldingi qismida joylashgan m. palatoglossus
bo‘g‘iz-tomoq teshigini -qisqartirish, siqib turish vazifasini bajaradi va
ovqatni o‘tib ketishiga yordam beradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

2 6 2
Tanglay oldingi va orqa yostiqchalari orasida tanglay murtaglari, ular
limfatik tuzilmalarga nisbatan balandroq, yuqoriroq ko‘tarilib turadi.
Yumshoq tanglay chegarasida, o‘rta chizmaga yaqin, ikkala tomonda kichik
chuqurchalar bor, bular katta tanglay bezlarining chiqish teshiklaridir.
Og‘iz shilliq qavatining gistologii tuzilishi (oshq)
OSHQ o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lib, og‘iz bo‘shlig‘ini tashqi
muxitning o‘zgaruvchanligi, tushadigan mikroblardan ximoya qilib turish
va ovqat hazm qilish yo‘lining boshlang‘ich qismi ekanligi bilan katta
axamiyat kasb etib turadi.
Daxliz va og‘iz bo‘shlig‘ining xususiy bo‘shlig‘i zich shilliq qavat
bilan yopilgan, bu shilliq qavat barcha so‘lak bezlarining chiqish joylari,
teshiklari atrofini ham qoplab turadi.
Shilliq qavat esa ko‘p qavatli epiteliy (qoplag‘ich) bilan yopilgan.
Shunday qilib, uni quyidagi qavatlarga bo‘lib o‘rganamiz:
1) Qoplagich epiteliy.
2) Og‘iz bo‘shlig‘ining xususiy shilliq pardasi, qavati.
3) Shilliq osti qavat. Qoplagich epiteliy qavat o‘z navbatida asosan
5 qavatdan iborat (yukoridan pastga qarab):
1) Shoxlanuvchi, yuza qavat.
2) Yaltiroq qavat.
3) Donador qavat.
4) Tikanaksimon.
5) Asosiy, o‘suvchi, ona qavat.
Qoplag‘ich (epiteliy) qavatining qalinligi o‘rtacha 200-500 mikron-
gacha bo‘ladi. Bu epiteliyning qayerda joylashgan joyiga bog‘liq.
Mexanik ta’sirotlarga ko‘proq beriladigan joylarda epiteliy qalinroq
bo‘ladi. Qoplagich (epiteliy) qavatlari o‘zaro protoplazmaning hujayra-
lararo ko‘prikchalar yoki o‘smachalari orqali bog‘liq bo‘ladi.
Bu ko‘prikchalar orqali bir qavatdan boshqa qavatlarga bemalol,
uzluksiz tonofibrillar o‘tgan. Tonofibrillar mexanik vazifani bajaradi,
hujayralarni o‘zaro bog‘lab turadi, epiteliy qavatini egiluvchanligi va
chidamligini ta’minlab turadi.
Epiteliy qavati pastki biriktiruvchi to‘qima qavati bilan bazal membra-
na yordamida bog‘lanadi. Bazal membrana argirofil tolalalari, ipchala-
ridan tashkil topgan, bu ipchalar bazal qavat hujayralarining sitoplazma-
lari o‘simtalari bilan zich bog‘liqligi elektron mikroskopda ko‘rinadi.
Xususiy og‘iz shilliq pardasi (lam. propria)
Epiteliy — qoplag‘ich pardadan keyin joylashadi. Bu qavat zich
qo‘shuvchi to‘qimadan iborat va u juda ko‘p so‘rg‘ichlar yoki o‘simtalar
hosil qilib, bular epiteliy qavatiga kirib turadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

2 6 3
Bulardan epiteliy qavatini oziqlantiradigan qon va asab tomirlari
o‘tadi. Bularga muvofiq epiteliy so‘rg‘ichlari ham xususiy qavatga kirib
boradi.
Shilliq osti qavati:
Xususiy og‘iz shilliq pardasi silliq, chegarasiz shilliq osti qavatira
utadi.
Shilliq osti pardasi yumshoq qo‘shuvchi to‘qimadan iborat. Shuni
aloxida ta’kidlash zarurki, shilliqosti pardasi og‘iz bo‘shlig‘ining hamma
yerida — bo‘limlarida bir xil (qalinlikda) joylashmagan.
Til va milklarda, qattiq tanglay chekka qismlarida, tanglay o‘rta
chizig‘ida shilliq qavat yupqa, ba’zi mualliflar bu joylarda shilliq osti
parda yo‘q deb ta’kidlashadi, go‘yoki bu joylarda xususiy og‘iz shilliq
pardasi bevosita (ya’ni, shilliq osti parda yo‘qligi tufayli) muskullararo
qo‘shuvchi to‘qimaga yoki shu joydagi suyaklarning suyak ustki pardasiga
o‘tadi deyishadi.
Yuqorida aytilgani, og‘iz shilliq pardasi butun og‘iz bo‘shlig‘ini qoplab
turish bilan birqa, og‘iz bo‘shlig‘iga ochiladigan barcha bezlarning
(shilliq, yog‘ va so‘lak bezlarining), chiqish teshiklarini ham yopib turadi.
Og‘iz shilliq pardasi tomoqqa, nafas yo‘llariga va qizilo‘ngach,
oshqozon va pastki organlarga ham o‘tadi, bu esa ularning xossalari
umumiyligidan dalolat beradi.
Og‘iz shilliq pardasining xarakatlanishi ham xar xil. Yaxshi xarakat-
lanuvchi, qo‘zg‘aluvchi joylari-og‘iz daxlizidagi o‘tuvchi burmalar, og‘iz
bo‘shlig‘ining tubi va boshqa ayrim joylarida (lablar, yumshoq tanrlay)
shilliq osti qavatining yaxshi rivojlanganligi, limfa qon tomirlari borligi
tufayli, so‘rilish xususiyati yaxshi rivojlangan.
Bu ham yaxshi (dorilar surilish), ham yomon (zaharli moddalar
so‘rilishi, infeksiyaning tarkalishi) ekanligi yukorida batafsil bayon etildi.
Lablar, lunjlar, yumshoq tanglay va og‘iz tubi xarakatchan va beriluv-
chan, chunki bu joylarda epiteliy va xususiy pardadan tashqari, yumshoq
qo‘shuvchi to‘qima va yog‘ to‘qimalari va ularni kesib o‘tgan qon, limfa
tomirlari va asab tolalaridan iborat qalin shilliq qavat joylashgan.
Alveola o‘simtalarini, tanglay balandliklarini, qattiq tanglayning
oldingi qismini qoplab turgan shilliq parda zich, xarakatsiz yoki kamxara-
katlidir, chunki bu joylarda shilliq osti parda yo‘q yoki juda kam
qalinlikda, rivojlanmagan.
Til shilliq qavatida ham shilliq osti parda yo‘q. Shilliq qavat bevosita
muskullararo qo‘shuvchi to‘qimaga kirib ketgan, shuning uchun til shilliq
pardasi ham xarakatsizdir. Til yuzasida 4 turdagi so‘rg‘ichlar mavjud.
1) Ipsimon (papilh filiformis).
2) Zamburuqsimon (pap. fungiformis).
3) Yaproqsimon (pap. foliatae).
4) Aylanmasimon (pap. circumvalatae)
www.ziyouz.com kutubxonasi

2 6 4
Ipsimon so‘rg‘ichlar til satxining hamma yerida joylashgan bo‘lib,
ular asosan mexanik vazifani bajaradi. Bu so‘rg‘ichlar epiteliysining yuza
hujayralari shoxlanadi, oqishroq tusga aylanadi, qisqaradi.
Turli oshqozon-ichak kasalliklarida bu so‘rg‘ichlar oqish tusga kirib,
klinikada qoplangan til deb ataydigan holat yuzaga keladi. Zamburug‘-
simon so‘rg‘ichlar qizil donachalar yoki nuqtalar shaklida ko‘zga
tashlanadi, bular ipsimon so‘rg‘ichlar orasida joylashgan, asosan tilning
oldingi 2/3 satxida.
Bu so‘rg‘ichlar orqali kapillyar qon tomirchalari ko‘rinadi, shuning
uchun ular qizil tusda ko‘rinadi. Yaproqsimon so‘rg‘ichlar tilning
yonlarida joylashgan. Aylanasimon (qopqoqsimon) so‘rg‘ichlar til tomiri,
ildizi va tanasida V-simon bo‘lib joylashgan. Til o‘rtasida, aylanasimon
so‘rg‘ichlar orqasida ko‘r teshik (foramen coecum) joylashgan. Ko‘r
teshik orqasida va yonlarida follikulyar apparat joylashgan va u ba’zi
kasalliklarda shishadi, kattalashadi.
Til ildizining yonlarida chap va o‘ng tomonida — murtakchalar,
bodomcha bezlar joylashgan. Ularning so‘rg‘ichlari va bo‘rtgan joylari
epiteliyga kirib turadi. Ularga qon tomirlar va asab tolalari kirgan.