S avezbayev, S. N. Volkov
Download 6.41 Mb. Pdf ko'rish
|
26. yer tuzishning imiy asoslari. avazbayev s
- Bu sahifa navigatsiya:
- VII bob YER T U Z IS H T U S H U N C H A S I VA U N IN G M A Z M U N I 1. Yer tuzish ta ’rifi.
|
Nazorat savollari
1. N itn a u c h u n yer tuzishga obyektiv ijtim oiy-iqtisodiy hodisa sifatida qarash kerak? 2. Y er tu z ish n in g asosiy rivojlanish qo n u n iy atlari qanday? 3. N im a u c h u n yer tu z ish ishlab c h iq arish n in g h ar qan d ay ijtim oiy usulining tarkibiy qisrni h isoblanadi? 4. Y er tu z ish n in g davlat m a q o in i n im alard a k o ‘rinadi? 5. Yer tuzish o ‘z rivojlanishida ijtim oiy ishlab chiqarish talablarini qanday aks ettiradi? 6. N im a sababii yer tuzishning muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun yer tuzish fani kerak? 96 VII bob YER T U Z IS H T U S H U N C H A S I VA U N IN G M A Z M U N I 1. Yer tuzish ta ’rifi. Yer tuzish - murakkab ijtim oiy-iqtisodiy hodisa; unga kiradigan tad b irlar tarkibi tarixiy rivojlanish jara y o n id a o ‘zgarib boradi. Professor P .N .P ersh in o ‘tgan asrning 20 -ch i yillaridayoq, yer tuzish - o'tkaziladigan vaqti va joyi sharoitlariga bog‘liq holda judayam o ‘zgaruvchan qadimiy hodisa degan edi. Professor A.V.Chayanov ta ’kidlaganidek yer tuzish tushurichasiga rus adabiyoti va nutqida har xii m azm un yuklatilgan. Shu sababli, yer tuzishning Zamonaviy ta’rifini berish uchun unga tarixiy nuqtayi nazardan yana bir m arta qarash, bu tushunchaga qanday m a 'h o berilganligini aniqlash kerak. U yana h ar xil a tam ala r («chegaralash», «yer o ‘lehash», «yer b o ‘vicha tuzish», «yer tuzish») bilan ham ataldi. «Yer tuzish» atam asining o ‘zi professor F.G. Nekrasov fikri b o ‘yicha 1906-yil paydo bo ‘ldi va oldin ishlatilib kelingan «chegaralash» atam asini o ‘zining tarkibiy qismi sifatida almashtirdi. Yuqorida k o ‘rsatilganidek, to'ntarishdan oldingi yer tuzish asosan chegaralashdan - yer egaliklarining chegaralarini joylarda belgilash va huquqiy rasmiylashtirishdan iborat b o id i. M asalan, 1766-yilgi yo‘riqnoma bo ‘yieha Bosh chegaralashning asosiy vazifasi quyidagidek «yer egaliklarining to ‘g'ri va e ’tirozsiz chegaralarini belgilash yor- damida egalarining tinchligini tasdiqlash» edi. Unga S.P.Kavelin quyidagi ta ’rifni berdi: «Davlat chegaralashi yer mulkchiligi chegaralarini moddiy va hujjatli m ustahkam lashga va ular ichidagi yerlar sotiini (m avdonini) aniqlashga qaratilgan texnik va huquqiy harakatlar yi- gcindisini o ‘zida m ujassamlashtiradi» (M .M .Ш ульгин. Землеус тройство и переселение в России в XVIII и первой пололвине Х1Хв. М.: Изд. М осковского М ежевого институ 1 ’а, 1928. 128 с.; С .П .К а в е л и н . М е ж е в а н и е и з е м л е у с т р о й с т в о М .: И зд. Ю ридического книж ного м агазина «Проведение», 1914. 129- 150 с.). Boshqacha aytganda, chegaralash bu, asosan, hududlar va yer egaliklari chegaralarini egalari huquqlarining hududiy chegaralari sifatida belgilashdan iborat yer tuzishning elem entar shaklidir. Bunda 7 - 28 97 yer uchastkalari va ularning chegaralari, asosan, statik (o ‘zgarmas) nuqtayi nazardan, ularni o ‘zgartirish va yaxshilash maqsadisiz qaraldi. Y er tu zish y u q o ri rivojlanish shakliga XX asrning bo sh id a Stolipin agrar islohotlarini o'tkazishdaerishdi.Endi, nafaqat yerlarni chegaralash, balki yer uchastkalarini (yer egaliklarini) maqsadga muvofiq joylashtirish va ularga xo‘jalik yuritish uchun quiay shaki berish masalalari ham q o ‘yildi. Shunday qilib, nafaqat texnik va huquqiy, balki iqtisodiy m uam m olarni ham yechish zarur bo‘ldi. N ih o y a t S to lip in islo h o ti m a ’lum siyosiy (n a fa q a t iqtisodiy) maqsadlarga erishishga qaratilgan edi. Shu bilan to ‘ntarishgacha yer tuzishning m azm uni asosan tugadi. 20-yillarda yer tuzish texnik tom ondan oldingi vazifalarini asosan saqlab qoldi, biroq u ko‘proq darajada ijtimoiy va iqtisodiy ishga aylandi. R SFSR ning «Yer kodeksi»da «Yer tuzish xo‘jalik-texnik maqsadga muvofiqligi talablariga va yerga bo‘lgan huquqlariga mos ravishda yangi yerdan foydalanishlarm tashkil etish va mavjudlarini tartibga solish vazifalariga ega» deb ko'rsatilgan. 0 ‘sha vaqtlarda u yerning xusu siyatlarini o ‘zgartirishi, hosildorlikni oshirishi, dehqonchilikda mehnat unum dorligini o ‘stirishi va ularga ta ’sir etishi m um kin emas deb hisoblanar edi. Bular agronom iya va texnika ishlari edi. Yer tuzish yerdan foydalanishlarni ularni oqilona joylashtirish, ularga optim al o ‘lcham lar berish, ularning kamchiliklarini tugatish yo‘li bilan to‘g‘ri ta s h k il e tis h n a tija s id a iq tis o d iy s a m a r a y a r a tis h i k e ra k (А .А Рж аницы н. Теория и практика землеустройства. М.: Новая деревня, 1928. 57, 116 с.). O 'sha yillarda professor P.N .Pershin yer tu z ish n i « h u d u d n i, y e rn in g ustki y u z asin i u n d a n ishlab chiqarisbda foydalanish uchun o ‘lchamlariga, yer turlari tarkibiga va jovlashish shakllariga nisbatan m oslashtiruvchi harakat» sifatida aniqiab, «bunday m oslashtirish yana bitta, xarakterli belgiga ega, bunda yerning tabiiy xususiyatlari (tuproq, relyef, o ‘simlik dunyo- si, suv re jim i va b o s h q a la r ) o ‘z g a rm a y d i» d eb h is o b la d i ( П . Н .П е р ш и н . С о ц и а л ь н о - э к о н о м и ч е с к а я т е о р и я землеустройства / / На аграрном ф ронте, 1925 № 5-6. 42. - 43 с.). U vaqtdagi yer tuzish faqat xo‘jaliklararo (qishloqlar orasida va qishloqlar ichida) edi. 98 Biroq keyinchalik, uning harakat doirasiga yangi prinsipial masalalar q o ‘shiladi. M asalan, 1928-yil dekabrida qabul qilingan < boshqa yerdan foydalanishdagi kamchilikJarga qarshi kurashishga, yax shilan g an alm a sh la b ek ish larg a o ‘tish g a, y erlarn i tu b d a n yaxshilashga, yerlarni xo‘jalik uchun o ‘zlashtirishga yordam berishi kerak» deb aytilgan edi. Bu vazifalarni bajarish u ch u n b itta xo‘jaliklararo yer tuzish va uning usullari endi yetarlik emas edi. Chegaralari belgilangan va turg‘un b o ig a n yerdan foydalanishJar ichiaa yerdan foydalanishni yaxshilash va tashkil etish bo'yicha harakatlar zarur edi. Shunday qilib, qishloq xo ‘jalik korxonalarida (kolxozlar va sovxozlar) xo'jaliklarda ichki yer tuzish paydo b o ‘ldi. Uning mazmuni, asosan, 30-yillardayoq aniqlandi. Urushdan keyingi yillarda esa yanada rivojlantirildi. Uning usullarini ishlashga ham asosan olimlar va am aliyotchilar e ’tibori qaratildi. Yer tuzuvchilarga ayniqsa qishloq xo'jaligida, m a’lum korxonalar hududida yerdan foydalanishni tashkil etishga bog‘Jiq yanayam kengroq doiradagi masalalarni yechishga to ‘g‘ri keldi. H ar bir yer uchastkasining m o'ljallangan maqsadi, o ‘lcham lari, shakli, oqilon^ joylashishi aniqlandi. Y erlarning unum dorligini, yer turlarining rnahsuldorligini oshirish, ishlab chiqarishning tashkiJ etilishini, texnikadan foydalanishni yaxshilash uchun hududiy sh aro itlar yaratiidi. T o ‘g‘ri almashlab ekishlarning dehqonchilik m a’daniyatini k o ‘ta ris h n in g a h am iy atli vo sitasi sifa tid a jo riy e tilish ig a va о zlashtirilishiga katta e’tibor berildi. X o‘jalikJarda ichki yer tuzishning bu masalalari hozirgi vaqtda ham rivojlanishni davom ettirmoqda. H ududni eroziyaga qarshi tashkil etishni, yer tuzish tarkibida va yechimlari asosida tuproq eroziyasiga qarshi kurash bo'yicha tadbirlar m ajm uasini ishlashni keyingi aham iyatli qadam deb hisoblash mumkin. Shunday qilib, yer tuzish yerning tabiiy xususiyatlarini o ‘zgartirish va yaxshilash masalalarini to ‘la hajmda yecha boshladi va iqtisodiy, huquqiy, texnik xarakterdagi ishlar chegarasidan ancha uzoqqa chiqdi. 0 ‘tgan asrning 70-80-yillari yana bitta o ‘zgarish jarayoni - yer tuzish obyektlarining hududiy kengayishi, ayrim yerdan foydala- 99 Professor F.G .N ekrasovning 1926-yilda chop etilgan «Yer tuzish asoslari» kitobida o 'n d a n ortiq yer tuzishga har xil m ualliflar - O.A.Xauke, A.A.Kofod, I.Y e.G erm an, P .N .R udin, P.N .P ershin, A.V.Chayanov va boshqalar tom onidan berilgan ta ’riflar keltirilgan. Q ato r keyingi t a ’riflar S .A .U dachinning «Yer tuzishning ilmiy asoslari» darsligida (1965 y.) keltirilgan. Ayrim mualliflar yer tuzish yer m unosabatlarini tartibga soladi va o'zgartiradi deb hisoblashadi, bunday yondashuv bilan kelishish mum kin emas, sababi, yer tuzish o ‘zi ijtimoiy m unosabatlar tizimi ta ’siri ostida rivojlanadi va amalga oshiriladi. Shu vaqtning o'zida yer tuzish, yerdan foydalanish va unga egalik qilish bilan bog'liq m uno- sabatlarni o'zgartirishda so‘zsiz qatnashadi; biroq aniqroq qilib aytsak, yer m unosabatlarini emas, balki yerdan foydalanishlarni va yer ega- Iiklarini tartibga soladi. Boshqa ta ’riflarda yer tuzish - bu yerni m a’lum xo‘jalik maqsad- lariga moslash deb aytiladi. Bizning davrimizda bunday yondashuv bir tornonlam a hisoblanadi. Inson doimo yerga moslashishga, mavjud yer resurslari va ekologik cheklashlarga qarab eng yuqori ishlab chiqarish va ijtimoiy sam ara olish uchun o ‘z maqsadlarini o'zgar- tirishiga to ‘g‘ri keladi. Yer tuzish fani va amaliyoti m a’lum otlariga asoslanib, ham da y u q o rid a k o 'rib c h iq ilg a n y erd an fo y d a la n ish n i tashkil etish tushunchasini e ’tiborga olib, zamonaviy yer tuzishga quyidagi qisqa ta ’rifni berish mumkin. Download 6.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|