S. B. Abbasov cho`llanish muammolari

Materiklar bo`yicha qurg`oqchil (arid) hududlarning taqsimlanishi,
mln. km
2
 hisobida (Meygs, 1955) 
Materiklar
O`ta 
qurg`oqchil 
(Ekstraarid)
Qurg`oqchil 
(Arid)
Chala 
qurg`oqchil 
(chalaarid)
 
Jami
Materik 
maydoniga 
nisbatan 
% 
Avstraliya 
- 
3,86 
2,52 
6,38 
83 
Afrika 
4,56 
7,30 
6,10 
17,96 
59 
Osiyo 
1,05 
7,91 
7,51 
16,47 
38 
Shimoliy 
Amerika 
0,03 
1,28 
2,66 
3,97 
10 
Janubiy 
Amerika 
0,17 
1,22 
1,63 
3,02 
8 
Yevropa 
- 
0,17 
0,84 
1,01 
1 
Dunyo 
bo`yicha 
5,81 
21,74 
21,26 
48,81 
- 

---

26 
Shunday 
qilib, 
cho`llarning 
vujudga 
kelishi, 
ularning 
rivojlanishi va geografik tarqalishi issiqlik va namlikning notekis 
taqsimlanishiga, 
jumladan 
landshaftlarning 
tabaqalanishidagi 
zonallik qonuniyatiga, umumiy atmosfera sirkulyasiyasi sharoitiga 
hamda materiklarning orografik tuzilishiga, hududlarning materiklar 
ichkarisida yoki okeanlarga tutash joylashishiga bog`liq. 
Shuni ta’kidlash joizki, olimlar o`rtasida hozirga qadar «cho`l» 
atamasi 
bilan 
«arid» atamasining mohiyatini tushunishda 
mutanosiblik yo`q. Masalan, arid yerlarni aridlik darajasiga 
(qurg`oqchillik darajasiga) qarab ekstraarid (o`ta qurg`oqchil), arid 
(qurg`oqchil) va chalaarid (chalaqurg`oqchil) yerlarga bo`ladi. 
Cho`l atamasining mazmuni esa cho`l landshaftlarining asosiy 
mohiyatini belgilaydi. Ma’lumki, cho`l zonasining ichki zonal 
farqlariga ko`ra shimoliy cho`l, o`rta yoki tipik cho`l va janubiy 
cho`lga bo`linadi. Cho`l landshaftlari tipologik xususiyatlariga ko`ra 
qumli cho`l, toshloq cho`l, gilli cho`l, sho`rxok cho`l, taqirli cho`l 
kabilarga ajratiladi. Shunday ekan, O`rta Osiyoning eng katta 
cho`llaridan hisoblangan Qizilqum va Qoraqum ham arid 
landshaftlar guruhiga kiradi.
M.P.Petrov (1973) qurg`oqchilik eng oxirgi nuqtaga borib 
taqalgan iqlimga ega bo`lgan hududlarni cho`l deb ataydi. 
Cho`llarda atmosfera yog`inlari 250 mm dan kam tushadi, mumkin 
bo`lgan bug`lanish miqdori esa yog`in miqdoridan ko`p marta ortiq, 
shuning uchun cho`llarda dehqonchilik qilish sun’iy sug`orishsiz 
mumkin emas. Ushbu joylardan suvda eriydigan tuzlarning harakati 
va ularning yuzada to`planishi juda faol, tuproq tarkibida organik 
moddalar kam. Demak, cho`lda yozgi haroratning balandligi, yillik 
yog`in miqdorining kamligi (100-200 mm), yuza oqimining 
yo`qligi, qumoq qatlamlarning hukmronligi, eol jarayonlarning 
faolligi hamda yer osti suvlarining minerallashganligi va suvda 
eruvchan tuzlarning tuproqda migratsion xususiyatga ega ekanligi 
bilan ajralib turadi. 
Binobarin, cho`l kontinental iqlim sharoitda vujudga kelgan arid 
landshaftlardan tarkib topgan geografik zona bo`lib, unda aridlik 
xususiyatlar ko`proq keskin darajada ifodalangan. Bu keskinlik 
oxirgi nuqtadan o`tgandan keyin landshaftlarning cho`llanishi 

---

27 
boshlanib, 
biokomponentlar 
degradatsiyalashadi, 
unumdorlik 
pasayadi. Oqibatda arid landshaftlar ekstraarid (o`ta qurg`oqchil) 
holatga o`tadi.