S bozorova, N. Kamolov

a=101°52^/ p=78°08' /^N





5.6-rasm.


Bu nurlar o‘zaro perpendikulyar tekislikda qutblangan bo'lib, ulardan biri odatdagi sinish qonuniga bo‘ysunganligi uchun odatdagi nur deb atalib, о bilan, ikkinchisi e bilan belgilanib, g‘ayrioddiy nur deb yuritiladi. Oddiy va g‘ayrioddiy nurlar turlicha sinib, kristall ichida har xil tezlik bilan tarqalib, fazoviy uzoqlashadi.


s s s s
v₀=-i==—; ^=-r==—


(5.H)


Kristallarda shunday bir yoki bir nechta yo'nalishlar topish mumkinki, ana shu yo‘nalish bo‘yicha tushgan nur uchun qo‘shsinish hodisasi kuzatilmaydi. Bu yo‘nalishlar kristalning o‘qi deb ataladi. Kristall o‘qi yotgan tekislik kristalning bosh tekisligi deyiladi. Ba’zi kristallaming yorug‘liq yutish qobiliyati qutblanish tekisligining yo‘nalishiga bog‘liq bo‘lib, selektiv tabiatga ega. Shu tufayli oddiy va g‘ayrioddiy nurlar kristalida turlicha yutilib, bu hodisa dixroizm deb yuritiladi. Dixroizmlik xususiyati kvarts, turmalin, geropatit (yod-xinin-sulfid) da kuchli bo'ladi. Turmalin 1 mm qalinlikda,


68

geropatit esa 0,1 mm qalinlikda oddiy nurlami to‘la yutib, g'ayrioddiy nurlami o‘tkazib yuboradi. Ulaming bu xususiyatidan polyarizatorlar sifatida foydalanish mumkin.

Bunday qutblantiruvchi asboblaming kamchiligi shundan iboratki, ulami ishlatish sohasi yorug‘lik to‘iqin uzunligi bo‘yicha chegaralangan. Geropatit sellulozaga yod-xinin-sulfid eritmasini surtish yo‘li bilan sodda va arzon tayyorlanadi. Lekin bunday qutblantiruvchilar, termik jihatdan chidamsiz bo‘lib, bunda ulaming tiniqlik darajasi ham kristallarnikiga nisbatan 30 foizga kam. Shu tufayli ular kam quvvatli yorug‘lik manbalarini qutblantirishda ko‘zni qamashtirmaslik uchun ishlatiladi.

2. 
   Yorug‘likni qutblantiruvchi asboblar
   

Qutblangan nurlardan kristall jismlaming optik sifatlarini aniqlashda, mikroskopik tadqiqotlarni o‘tkazisblarda foydalaniladi.
Normal ko‘z qutblangan va qutblanmagan nuriarni deyarli farq qilmaydi. Qutblangan nurlaming intensivligini miqdor jihatdan farq qilish maqsadida, qutblantiruvchi asboblardan foydalanadilar. Ular polyarizator yoki analizator deb yuritiladi. Polyarizatorlar anizatrop moddalardan ma’lum tartibda qirqib olingan prizmalardan iboratdir.