S bozorova, N. Kamolov

to‘g‘risidagi tasawurlarimizni o‘zgartirib qolmasdan, balki inson tunnush tarziga kuchli ta’sir o‘tkazayotgan asosiy fianlardan biriga aylanib bormoqda. Ana shunday fanlami mukammal o'fganish esa Ublab chiqarishni yuqori ma la kali mutaxassislar bilan ta'miniashda katta ahamiyai kasb etib, texnologik jarayonlar mohiyatini fizik qonun va hodisalar asosida ehuqur tuahuniehga imkoniyat yaratadi.


5

' -- 'у

’■ ■>

1. 
   BO‘LIM >. et№ TO‘LQINLAR OPTIKASI им-.йр
   

2. 
   bob
   YORUG'UK TABIATIGA
   BO‘LGAN DUNYOQARASHLAR
   

Ubob
YORUG’UK
INTERFERENSIYASI


ШЪоЬ
YORUG*UK
DDRAKSIYASI


IV bob
YORUG'LIK
D1SPERSIYASI


Vbob
YORUG^<LIKNING
QDTBLANISm


6

1. 
   bob. YORUG‘LIK TABIATIGA BO‘LGAN
   DUNYOQARASHLAR
   

1. 
   Yorug'likning qaytish va sinish qonunlari
   

Optika - yorug‘lik va u bilan bog‘liq hodisalar qonunlari haqidagi fan.
Qadimda yorug‘lik hodisalarining ba’zi qonun (yorug‘lik tarqalishining mustaqilligi, yorug‘likning bir jinsli muhitda to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishi, yorug‘likning qaytish va sinish)lari tajribada aniqlangan.

1. 
   Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalish qonuni. Bir jinsli muhitda yorug‘lik to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqaladi.
   

Bu qonun Evklid (bizning eramizdan 300-yil ilgari) yozgan deb hisoblangan optikaga oid asarda u'chraydi, lekin bu qonun undan ancha ilgari ma’lum bo‘lgan va qo‘llanilib kelgan bo‘lsa kerak.
Nuqtaviy yorugMik inanbalari hosil qiladigan keskin soyalar ustida o‘tkazilgan kuzatishlar yoki kichik teshiklar yordamida olingan tasvirlar bu qonunning tajribada tasdiqlanishidir.

2. 
   YorugMik tarqalishining mustaqillik qonuni. Yorug'lik oqimini diafragmalar yordamida ayrim yorug‘lik dastalariga ajratish mumkin. Bu ajratilgan yorug‘lik dastalarining ta’siri mustaqil bo‘lar ekan, ayrim bir dasta hosil qiladigan tasvir, boshqa dastalaming ayni vaqtdagi ta’siriga bog‘liq emas. Masalan, fotoapparat obyektiviga keng landshaftdan yorug‘lik tushayotgan bo‘lsa, u holda yorug‘lik dastalarining bir qismini to‘sganimizda, boshqa dastalaming beradigan tasviri o‘zgarmaydi.
   
3. 
   Yorug‘Iikning qaytish qonuni. Tushayotgan nur, qaytaruvchi sirtga o‘tkazilgan normal va qaytgan nur bir tekislikda yotadi (1.1 -
   

7




rasm), bunda nur bilan normal orasidagi burchak o‘zaro teng bo‘ladi: i tushish burchagi, i* qaytish burchagiga teng. i = -i'.





1.1-rasm.


Yorug'likning qaytarish ko‘rsatkichi minerallaming xususiyatlari haqida muhim ma’iumotlar beradi. Sindirish ko'rsatkichi ma’lum bo‘lgan holda ko‘pgina minerallar uchun naming qaytish ko‘rsatkichi (R) ni Frenel formulas! bilan hisoblash mumkin:





1.2-rasm.


8




Ba’zi tog‘ jinslari va minerallari uchun sindirish ko'rsatkichi, qaytarish ko‘rsatkichining funksiyasi bo‘lib, u umumiy holda 1.2 - rasmda ko‘rsatilgan rasmdagi egri chiziq n=l da minimumga ega.

1. 
   Sindirish ko‘rsatkichi n=l,3^4-l,9 bo‘lgan minerallar shishadek yaltirash xususiyatiga ega bo‘ladilar (muz — n=l,309, kriolit—n=l,34"^? 1,36, flyuorit—n= 1,43 kvars-n= 1,544, korund- n=l,77, yoqut-n=l,84).
   
2. 
   Sindirish ko‘rsatkichi n=l,9’^?2,6 oraliqda bo'lgan minerallar olmosdek tovlanadi. Sirkon (n=l,92⁴’1,960), kassiteriot (n=l,99-2,09), olmos (n=2,40-2,46), rutil (n=2,62).
   
3. 
   Sindirish ko‘rsatkichi n=2,6"=‘3,0 bo‘lgan jinslar shafFof minerallardek yaltiraydi. Alabandin (n=2,70), kuprit (n=2,85), kinovar (n=2,91), gematit (n=3,01).
   
4. 
   Sindirish ko‘rsatkichi uchdan oshsa, bunday jinslar metalldek yaltiraydi. Ularga peronzit, molibdenit, antimonit, galenit, pirlit, vismutlar kiradi. Grafikda minimumdan chapda qaytarish qobiliyatini ko'rsatuvchi egri chiziq birdan yuqori ko’tariladi. Bu sohaga sindirish ko‘rsatkichi birdan kichik bulgan ba’zi sof metallar: kumush (n=0,18), oltin (n=0,36), mis (n=0,64) va hokazolar to‘g‘ri keladi. Yer yuzida ko‘p tarqalgan minerallar n=l,5⁴’l,7 oraliqda bo‘lgan moddalardir.
   

Yorug’lik tabiatiga nisbatan dunyoqarash turli davr olimlari tomonidan turlicha talqin qilinib kelingan.
Nyuton (1672-y.) yorug‘likni saqlanish qonunlariga bo‘ysunadigan substansiya korpuskulalar oqimidir deb hisoblab, yorue‘likning empirik qonunlarini tushuntirdi.
YorugMikning qaytishi sharchalaming elastik urilishiga qiyoslansa, uning sinishini esa sindiruvchi muhit - molekulalaming korpuskulalami tortishi tufayli tezligini o‘zgartirishi natijasi deb qaralgan. >
Nur tushish burchagi sinusining sinish burchagi sinusiga nisbati, ikkala muhit uchun o‘zgarmas kattalik bo‘lib, nisbiy sindirish ko‘rsatkichi deb yuritiladi.


9

_ sing

^^Zl sin fl





i i


c,


1.3-rasm.
sinct _ A_xA ByB _ o₂
sin/? О A OB ц


(1.1)


Bu yerda ц = OA, mos holda birinchi va ikkinchi muhitda yorug'likning tarqalish tezligi.
Nisbiy sindirish ko'rsatkichi yorug'likning ikkinchi muhitdagi tarqalish tezligining birinchi muhitdagi tarqalish tezligiga nisbatan o'zgarishini bildiradi.
£^Har qanday muhitning vakuumga nisbatan sindirish ко ‘rsatkichi absolyut sindirish ko'rsatkichi^eyiladi. Agar vakuumda yorug'lik tarqalish tezligini s-deb belgilasak, (ц = c):