S bozorova, N. Kamolov

O*——w—o——о — —O—* —о


3.13-rasm.
Kristall struktura elementlari (atom yoki ion)dan sochilgan ikkilamchi toMqinlar barcha yo‘nalishlarda bir-birini interferensiya tufayli so‘ndiradi. Faqat optik yo‘l farqi Aga butun son karrali bo‘lgan yo‘nalishlarda difraksion max hosil bo‘ladi.
Rasmdan, 2d sin#> = ±кЛ_р (к 1,2,3 ) (2.26)
Rentgen nurlari difraksiyasidan turli maqsadda foydalanadilar. Agar kristall panjara doimiysi (d) ma’lum bo‘lsa, sirpanish burchagini o'lchab, rentgen nurlarining to‘lqin uzunligini aniqlash mumkin, bu fanda rentgenospektroskopiya deb yuritiladi. Rentgen nurlarining to‘lqin uzunligi ma’lum bo‘lsa, panjara doimiysini aniqlash mumkin (bu usul rengenostrukturaviy tahlil deb ataladi). Rentgenostrukturaviy tahlil minerallaming tarkibida aniqlash qiyin bo‘lgan nodir yer elementlari Ta, Nb, Mf, Re - kabilami miqdoriy jihatdan aniqlashda eng qulay usul hisoblanadi.


46

6. 
   Optik asboblarni tavsiflovchi kattaliklar
   

Optik asboblar asosan ajrata olish qobiliyati va dispersiyasi bilan tavsiflanadi.
To'lqin uzunliklari 1A° ga farq qilgan ikki spektr chiziqlari ko'rinishining chiziqli (burchakli) masofasiga son jihatidan teng bo'lgan kattalikchiziqli (burchak) dispersiyasi deb aytiladi.


Burchak dispersiyasi:


dA


(3.27)


Difraksion panjara uchun bosh max sharti dcostpdtp = kdA


_D=d
₌ к , ₌ k_
dA dcostp d


(3.28)


Difraksion panjaraning dispersiyasi uning davriga teskari proporsional bo‘lib, spektr tartibi ortgan sari u ham oshib boradi.
Ikki difraksion tnanzara chiziqlarini ajratib (alohida-alohida) ko‘rish uchun Reley sharti mavjud. Ikki spektral chiziqlardan birining maksimumi markazi, ikkinchisining minimumiga mos kelsa, ya’ni nisbiy qorong‘ulik 20 foizni tashkil etsa, ulami alohida ajratib ko‘rish mumkin (3 .14 a-rasm) aks holda esa yo‘q (3.14 b-rasm).
Spektral apparatlaming ajrata olish qobiliyati deb, alohida ko'rish mumkin bo'lgan spektral chiziqlarning to'lqin uzunligi farqiga teskariproporsional bo 'Igan kattalikka aytiladi.


R = —


dA


(3.29)


47










3.14-rasm.


Difraksion panjaraning ajrata olish qobiliyatini hisoblaymiz. Faraz qilaylik, ikkita yorug‘lik manbaidan alohida-alohida max vujudga kelgan bo‘lsin (3.14 b-rasm). To‘lqin uzunligi A, bo‘lgan nur uchun difraksion max sharti, dsin_max = kA\.
Л? -spektral chiziq uchun min sharti, d sin_mjn = (к ± ‘^’)Л
Reley shartiga ko‘ra, agar A^ = A + dA ; Л = A bo‘lsa,


k(A + dA) = (k — -^-)2 ⁼ ~