S bozorova, N. Kamolov

Valias ton prizmasi - island shpatidan qirrasi bosh kesmasiga parallel qilib to‘g‘ri burchakli prizma shaklida qirqib olingan prizma, xuddi shunday shishadan yasalgan prizmaga gipotenuzasi bo‘yicha kanada balzami bilan yopishtirilgan bo‘ladi (5.7- rasm).





5.7- rasm.
Odatdagi О nur island shpati (СаСОз) prizmasida ikki marta


69

sinishi tufayli e nurdan uzoqlashadi. Natijada o‘zaro perpendikulyar tekislikda qutblangan mustaqil nurlarhosil bo‘ladi.

Nikol prizmasi - island shpati (СаСОз) dan o‘tkir burchaklari 68° va 22°, oldi va orqa yoki kristall o‘qiga 48° ostida qirqilgan to‘g‘ri burchakli prizma katta kateti yondashtirilib, kanada balzami bilan yopishtirilgan bo'ladi (5.8- rasm).





5.8-rasm.


Prizmaning old yog'iga tushgan parallel nurlar dastasi ikkilanib sinishi tufayli, odatdagi n_Q= 1,658 va g‘ayrioddiy n_e =1,515 nurlarga ajraladi. Kanada balzamining sindirish ko‘rsatkichi n₆ = 1,55 < n_t bo'lib, oddiy nurning tushish burchagi 71,86 da to‘Ia icliki qaytish hodisasi kuzatiladi. Natijada, nikol prizmasi orqali qutblangan g‘ayrioddiy numi ajratib olish mumkin bo‘ladi.

2. 
   Sun’iy anizotropiya
   

Izotrop tiniq moddalardan yorug‘likning o‘tishida turli tashqi ta’sir (mexanik, elektr va magnit kuchlari) ostida optik anizotropiyani vujudga keltirishi o‘tgan asr boshlarida aniqlangan bo‘Iib, u sun 'iy anizotropiya deb yuritiladi.
1. Mexanik usul. Kuzatiladigan izotrop tiniq jism ayqashtirilgan nikol prizmasi orasiga o‘matilib deformatsiyalanadi (qisiladi yoki cho‘ziladi) (5.9- rasm) .


70







5.9-rasm.


Natijada jismda optik o‘qning yo‘nalishi OO’ga parallel, yakka o‘qli kristall anizotropiyasiga ekvivalent optik anizotropiya vujudga keladi. Odatdagi va g‘ayrioddiy nurlar OO'ga perpendikulyar yo‘nalishda bir-biridan ajralmagan holda, lekin turlicha L>₀ va u_e teziik bilan tarqaladi.
Agar N_x polyarizatoming bosh kesmasi OO’ga parallel ham, perpendikulyar ham bo‘lmasa, deformatsiyalangan jism orqali o‘tgan nur elliptik qutblangan bo‘ladi va uni N₂ analizatomi aylantirish yo‘li bilan so‘ndirib bo‘lmaydi
ⁿo~ⁿe =-(Ч~Ч) (⁵¹²)
c
(5.12) ayirmadan iborat kattalik anizotropiyaning o‘lchovi bo‘la oladi. Tajribalar ko‘rsatishicha,
n_o-n_e=kd (5.13)


к — moddalaming mexanik xususiyatlariga bog‘liq o‘zgarmas


71




kattalikdir. Odatdagi va g‘ayrioddiy nurlar esa fazalar farqi bilan bog‘liq izoxrom chiziqlar hosil qiladi.


3 = — & = — 8 = C3l
Л Я


(5.14)


Bu yerda C = o‘zgarmas kattalik.
A-
Sun’iy anizotropiya shunday xromatik qutblanishni vujudga keitiradiki, izoxrom chiziqlari, nazariy va amaliy mexanika masalalarini hal qilishda qo‘llaniladi.

2. 
   Kerr effekti. Sun’iy anizotropiyaning elektr maydon ta’sirida yuz berishini shotlandiyalik olim Kerr (1875-y.) aniqladi.
   

Ichiga yassi kondensator plastinkalari joylashtirilgan idish «Kerr yacheykasi» suyuq dielektrik modda-benzol (C₆7/₆) bilan to‘ldirilgan bo‘lib, jV_t va N₂ ayqashtirilgan nikol prizmalar orasiga o‘matiladi. Kondensatorga U kuchlanish berilganda dielektrik moddada, o‘qi elektr vektori (£)ga parallel bo‘lgan kristallga xos optik anizotropiya vujudga keladi.





5.10-rasm.


E = Q da <р = я/2 ko‘rish maydoni qorong‘u bo‘ladi, chunki


72

polyarizator va analizator N₂ o‘qlari o‘zaro perpendikulyardir. Kondensatorga U kuchlanish berganda da

bo‘Isa ham, ko‘rish maydoni yorug‘ bo‘ladi. Tajribalar ko‘rsatishicha,


n₀ - n_e = kE²


oddiy va g‘ayrioddiy nurlar fazalar farqi


_ 2л-_A 2nk _r2. BE²l
5 = —Д = E I =
А А Я.


(5-15)


(5.16)


bo‘lgan qutblangan nur hosil bo‘ladi.
В = 2лк Kerr doimiysi bo‘lib, temperature va moddalar tabiatiga bog‘liq kattalikdir.
T = 300 К da / = 0,bn va E = 10⁶V/m bo‘lganda nitrobenzol uchun,
В = 2,2- 10’^l2w/r²


Kerr effektidan juda tez sodir bo Madigan (10^-9 4-10^-'² see) hodisalami qayd qilishda hamda tezkor kinotasvirga olish ishlarida foydalaniladi.

2. 
   Qutblanish tekisligining aylanishi
   

Ba’zi moddalaming bosh kesmasi bo‘ylab tushgan nur tebranish tekisligini o‘zgartirishi aniqlangan. Bunday moddalar optik aktiv moddalar deb yuritiladi. Masalan, qattiq jismlardan turmalin, kvarts, shakar, kinovar, suyuqliklardan qand eritmasi, vinokislotasi, skipidar, nikotin va shunga o‘xshashlar.
Ayqashtirilgan nikol prizmalari orasiga o'matilgan optik aktiv moddalardan yorugMik o‘tganda qutblanish tekisligining aylanishi


73




tufayli ko‘rish maydoni yorishadi. Analizatomi tegishlicha burab, qutblanish tekisligi qanday burchakka aylangan bo‘lsa, shunday burchakka burash yo‘li bilan ko‘rish maydonini qorong‘u bo‘lishiga qayta sozlash mumkin.
Tajribalar ko‘rsatishicha, qutblanish tekisligining aylanish burchagi moddalarning tabiati, qatlam qalinligi, yorug‘lik to‘lqin uzunligiga bog‘liq bo‘lib, u kristallar uchun,






(5.17)


optik aktiv moddalar eritmasi uchun,






(5.18)


y/₀ -solishtirma aylantirish qobiliyati deb yuritiladi va birlik qatlam qalinligi qutblanish tekisligining qanday burchakka burilishini bildiradi.
I — qatlam qalinligi
5—eritmaning Ag/w/dagi konsentratsiyasi
Bir mm qalinlikdagi kvarts uchun,


= Q,6mkm
A_OII = 0,4mkm