S bozorova, N. Kamolov

- rasm).





3.6-rasm.

3. 
   Yakka tirqish difraksiyasi
   

Biz yuqorida yorug‘likning sferik to‘lqinlari difraksiyasi bilan tanishdik. Endi yassi to‘lqinlaming Fraungofer aniqlagan parallel nurlai difraksiyasi qonunlarini o‘rganamiz.
Faraz qilaylik, yassi to‘lqin frontiga ega bo'lgan monoxromatik nurlar kengligi a bo‘igan tirqishga perpendikulyar tushayotgan bo‘lsin (3.7 -rasm).









3.7-rasm.


39

Tirqish kengligi a ni yassi Frenel zonalariga ajratamiz.

yo‘nalishda barcha zonalardan keladigan to‘lqinlaming optik yo‘llar farqi nolga teng bo‘ladi. О nuqtada nurlar birday fazada uchrashadi:


A = + + a_n = ci' (3.16)
О nuqta max yoritilgan bo‘Iadi va nolinchi bosh maksimum deb yuritiladi. Difraksiya burchagining noldan farqi i boshqa yo‘nalishlarida intensivlik optik yo‘llar farqiga bog‘liq holda aniqlanadi.
Rasmga ko‘ra optik yo‘llar farqi:
A = osin^ (3.17)
Agar
Л = ±2Ы/2 (3.18)
bo‘lsa. bu shart bajariladigan yo‘nalishdan kuzatganda, tirqish
kengligiga juft sonli Frenel zonalari joylashadi. Qo‘shni zonalardan keladigan to‘lqinlar qarama-qarshi fazada uchrashib, bir-birini
yo'qotadi va natijaviy to‘lqin amplitudasi nolga teng bo'ladi:
A = a_t - a, + a₃ + ± a_K = 0
Bu jo nalish (3.18) ga kora, ^_nnn = at sin(—) = —dan a a
A .........
aniqlandi Agar Д = (2k + l)y (4) bo Isa, tirqish kengligiga toq
sonli Frenel zonalari mos kelib, natijaviy to‘lqin amplitudasi noldan farqli bo'ladi. 1,,^0 I~A?.


40

Bunday yo‘nalish ^_max = arcsin( )— = — dan

a 2 2a
aniqlanadi. Shunday qilib, yorug‘lik intensivligi ekran markazidan chetga borgan sari (3.7 b-rasmda ko‘rsatilgandek) o‘zgaradi. Markaziy yorug‘ dog‘ga intensivlikning 95 foizi mos keladi.

4. 
   Difraksion panjara
   

Yakka tirqish difraksiyasida tirqish torligi tufayli yorug‘lik energiyasining oz qismi o‘tadi. Natijada difraksion manzara xira bo‘iib, max-min larni bir-biridan ajratish qiyin. Bu kamchiliklami bartaraf etish uchun difraksion panjaradan foydalanadilar. Difraksion panjara deb bir-biridan birday masofada turgan (to'siqlar bilan ajratilgan) tor tirqishlar sistemasiga aytiladi. Difraksion panjaralar tiniq jismga maxsus asboblar yordamida tilish yo‘li bilan yasaladi. Bunday tilimlar soni 1 mm da bir necha (25-400) ga teng bo‘lib, ulaming umumiy soni 2 • 10⁵ tagacha yetishi mumkin. Agar tirqishlar bir to‘g‘ri chiziq (x o‘qida) joylashgan bo‘lsa chiziqli, ikki to‘g‘ri chiziq (x, n-o‘qlari) bo‘yicha joylashgan bo‘lsa yassi, x, u, z-o‘qlari bo‘yicha joylashgan bo‘lsa, uch o‘lchamli yoki fazoviy panjaralar deb yuriti ladi.