S bozorova, N. Kamolov

U n = — c


(1.2)


10

Tajribalar ko'rsatishicha, har qanday moddalar uchun n birdan katta, demak, yorug'likning moddalarda tarqalish tezligi vakuumda tarqalish tezligidan katta (p > s) degan xulosa chiqadi.

Gyuygens (1736 y.) yorug‘lik hodisalarini tushuntirishda to‘lqin nazariyasiga tayanadi.
Yorug‘lik butun borliqni to‘Idiruvchi (kosmik fazodan tortib, hatto modda tarkibini ham) gipotetik muhit «olam efiri» da tarqaluvchi to'lqinlardir deb ta’riflaydi. Bunda u to'lqin frontining har bir nuqtasi yangi to'lqinlaming mustaqil manbaidir degan prinsipga amal qildi. Eslatib o'tamiz, to'lqin fronti deb, to'lqinlar maydonini chegaralovchi sirtga aytiladi.
Faraz qilaylik, yassi (to‘lqin fronti AV dan iborat bo‘lgan) dastadan iborat nur ikki muhit chegarasiga ^-burchak ostida tushayotgan bo‘lsin (1.4 - rasm).
To‘lqin BC masofani o‘tishi uchun А/ vaqt sarflasa, BC = c&i xuddi shu vaqt oralig‘ida A nuqtadagi to'lqin, radiusi AD = uAt-dan iborat masofaga siljiydi, natijada singan nurlar to'lqin fronti DC tekislikda yotadi.





1.4-rasm.


11

_{п л ir} ВС AD ,.

Rasmdan, Л С = = yoki
sinij sin г.


Sinish qonuniga ko‘ra,
sin I, c
n = ^L = —
sin i₂ d


cAr _ uAl
sin i, sinz₂


(1.3)


(1.3) dan yorug‘likning moddalarda tarqalish tezligi yorug'likning vakuumda tarqalish tezligidan hamma vaqt kichik bo‘lishi kelib chiqadi. Shunday qilib, XVIII asr boshlarida yorug‘lik tabiatiga nisbatan ikki xil dunyoqarash vujudga keldi. J.Fuko (1851-y.) yorug‘likning tarqalish tezligini suvda o'lchagandan so‘ng, yorug‘likning to‘lqin nazariyasi tajribada o‘z isbotini topdi. Shunga qaramasdan yorug‘likning to‘lqin nazariyasi ba’zi kamchiliklardan ham holi emas:

1. 
   Yorug‘lik interferensiyasi, difraksiyasi va qutblanish hodisalari bir tomondan yorug‘likning ko‘ndalang to‘lqinlar ekanligini tasdiqlasa, ikkinchi tomondan yorug‘lik tarqalishini ta’minlovchi gipotetik muhit «olam-efiri» qattiq jismlarga xos xususiyatlarga ega bo‘lishligini ko‘rsatadi. Vaxolanki, ko‘ndalang to'lqinlar faqat kristal 1 qattiq jismlarda vujudga keladi va tarqaladi.
   
2. 
   Yorug'likning kosmik fazo, yer atmosferasi - havo orqali o‘tishi «olam-efiri»ni o‘-ta siyraklashgan gipotetik muhit ekanligidan darak beradi.
   
3. 
   Yorug'likning turli moddalarda turlicha tezlik bilan tarqalishi, ya’ni yagona «olam-efiri» xossalari turli modda tarkibida har xil bo‘lishini ko‘rsatadi.
   

Ana shu nomuvofiqliklar tufayli to‘lqin nazariyasini mukammal nazariya deya olmaymiz.
Maksvell (1865-y.) yorug‘likning elektromagnit toMqinlar nazariyasini ishlab chiqdi va elektromagnit to‘lqinlar tarqalish tezligi (tok kuchining elektromagnit birligini elektrostatik birligiga nisbati) ning yorug‘lik tezligiga tengligini isbotladi.


12




Fan XIX asr boshlarida yorug‘lik hodisalari bilan elektr va magnit hodisalari orasida chuqur uzviy bog‘lanishlar borligi haqida qator tajriba natijalariga ega bo‘ldi. Gers tomonidan elektromagnit to‘lqinlar kashf etildi, uning yorug‘likka xos xususiyatlari (qaytish, sinish, dispersiya, qutblanish va hokazo) o‘rganildi. Xususan, elektromagnit to‘Iqinlaming vakuumda yorug‘lik tezligiga teng tezlik bilan tarqalishi aniqlandi. Ayniqsa, Ivanenko va Pomeranchuk tomonidan (1947-y.) lOMeV energiyagacha tezlatilgan elektronning to‘lqin uzunligi (2 = 10"⁵ s/и) ga teng bo‘lgan, ko‘rinadigan nurlanishning chiqarilishi yorug‘likning elektromagnit to‘lqin nazariyasini bevositatasdiqladi.
Yorug‘lik elektromagnit to‘lqinlaming ma’lurn sohasi bo‘lib, u infraqizil, ko‘rinadigan va ultrabinafsha nurlami o‘z ichiga oladi.
о