S bozorova, N. Kamolov

Kuchsiz va gravitatsion o‘zaro ta’sir. Mikrodunyo zarrachalar olamida u yoki bu hodisalaming davomiyligi asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Zarrachalarda bo Madigan xarakterli jarayonlar kuchli o‘zaro ta’sir ostida 10'²³ -MO'²⁴ sek vaqt davom etsa, elektromagnit o‘zaro ta’sirlar 10'^l6-M0'^l7sek ichida yuz beradi.
Bundan ham sekinroq (10‘¹⁰s dan bir necha o'nlab minutgacha) kechadigan jarayonlar zarrachalaming kuchsiz o‘zaro ta’siri ostida sodir bo’ladi. Kuchsiz o‘zaro ta’sir kuchli o’zaro ta’sirga nisbatan 10¹⁴ marta zaifroqdir. Lekin shunga qaramay, oxirgi o‘n yilliklardagi muhim kashfiyotlar ana shu kuchsiz o‘zaro ta’sir bilan bog‘liq ekanligi ma’lum, masalan, atom-yadrolaming betta parchalanishi ba’zi nostabil zarrachalar (zarrachalar neytron, neytrino л va Ц mezonlar) parchalanishlari va sochilishlariga javobgardir. Kuchsiz o‘zaro ta’simi yaqqol ko‘z oldimizga keltirish uchun kuchli elektromagnit va kuchsiz o‘zaro tasirlami tabiatda yo‘q deb faraz qilaylik. Agar kuchli o‘zaro ta’sir boMmaganda edi, л - mezonlar, yengil zarrachalar va ular bilan bog’liq bo'lgan fizik hodisalarda aytarli o’zgarishlar bo’lmasdi. Lekin og‘ir zarralar butunlay bo‘lmas yoki olam mutlaqo boshqa zarralardan iborat bo‘lar edi, real dunyo yaxlit holda butunlay boshqacha ko’rinishni olardi. Elektromagnit o‘zaro ta’sir bo’lmaganda esa tabiatda л - mezonlardan og‘ir zarrachalar qolar edi. Massasi deyarli bir xil, lekin faqat zaryadlari bilan farq qiladigan zarrachalami bir-biridan ajratib bo‘lmasdi. Masalan: protonni neytrondan, uchala л-mezonlami bir -biridan va


242

hokazo. Atom va undan ham katta o‘lchamlarda (10’^I0m) dimyo o‘zgarib ketardi, atom ham, molekula ham, yorug‘lik ham, jism ham bo‘hnas edi. Biroq, kuchsiz o'zaro ta’sir boMmasa zarralardan faqat neytrino (v) bo‘lmasdi xolos. Atom va molekulalar jismlar tuzilishi nuqtai nazaridan deyarli o‘zgarishlarga olib kelmasdi. Shunday qilib, kuchsiz o‘zaro ta’sir ba’zi zarralar jismlar tuzilishi formaiarini barqaror qiladi, parchalanish bo'yicha «mutaxassisdir». Uning ta’sir doirasi eng qisqa, taqriban 10'¹⁹ ga teng bo‘lib, mezonlar almashinuvi natijasida vujudga keladi.