S bozorova, N. Kamolov

Intensiv- lik	Ta’sir radiusi
Xarakterli vaqt
1	Kuchli	Glyuonlar bilan almash ish	io-'-io^1	10'^15	10‘^23
2	Elektro- magnit	Fotonlar bilan almashish	1/137	00	~1O’^20
3	Kuchsiz	O‘rtacha bozonlar bilan almashish	~1O’^10	~10’^18	~10'^13
4	Gravita- tsion	Gravitonlar bilan almashish	~10'^38

13.5. Elementar zarrachalar klassifikatsiyasi


Odatda elementar zarrachalar, ulami tavsiflovchi kattaliklar va o‘zaro ta’sir kuchining xususiyatlariga ko‘ra klassifikatsiyalanadi.
Fotonlar-elektromagnit o‘zaro ta’sir vositasi bo‘lib, unga faqat bitta zarracha, у - kvantlar kiradi.
Leyptonlar- kuchli o'zaro ta’sirdan tashqari barcha tabiatdagi kuchlarga ega bo‘lgan, spinli yengil zarrachalar leptonlar deb yuritiladi, leypton -«leypos» yengil ma’nosini anglatadi. Leyptonlaming umumiy soni uncha katta bo‘lmay, atigi uchta bo‘lib, ular elektron e’, myuon ц' va taon т deb yuritiladi. Har bir leyptonga bittadan neytrino, elektron neytrinosi v_e, myuon neytrinosi va taon neytrinosi v_t mos keladi. Boshqacha aytganda, leyptonlaming uchta oilasi - avlodi mavjud, ular elektron duplit E = (e~,v_e), myuon duplit M = va taon duplit T = (r,v_r) deb
yuritiladi. Har bir leypton dublitiga ularning antileypton dupliti mos keladi: E = (e⁺,v_e), Л/= (//⁺,у_д) va T = (г,у_г).


244




Leyptonlami boshqa elementar zarachalardan, shuningdek, antileyptonlardan farq qilish maqsadida leypton zaryadi degan fizikaviy kattalik kiritilgan va u L - bilan belgilanadi. Barcha leyptonlar (Е.’,ц,т' va v_e ,v_g , v_t ) ning Leypton zaryadi L=+l- chi, antileyptonlaming (e.⁺ ц⁺ t⁺, i? , v, v_T) - ning leypton zaryadi L=-l chi va boshqa elementar zarrachalaming Leypton zaryadi L=0 ga teng.
Barcha saqlanish qonunlari singari, Leypton zaryadi uchun saqlanish qonuni ham bajariladi (o‘rinlidir). Elementar zarrachalaming barcha o‘zgarish va almashinishlarida Leypton zaryad miqdorining algebraikyig‘indisi o’zgarmas kattalikdir.
Adronlar. Kuchli, shuningdek, barcha turdagi (elektromagnit, kuchsiz va gravitatsion) o‘zaro ta’sir qobiliyatiga ega og‘ir zarrachalar adronlar deb yuritiladi. (yunoncha «adros» - og‘ir, kuchli ma’nosini anglatadi). Adronlar (ulami antizarralar va rezonanslar bilan qo‘shib hisoblaganda) 300 dan ortiq zarrachalami tashkil etadi. Shu tufayli, ularning o‘zaro ta’sir kuchi tabiati, spini, qaysi statistik qonunga buysunishiga ko‘ra, mezonlar va barionlar deb ataluvchi gruppaga bo'linadi. Spini kasr son (1/2) bo‘lgan adronlar —bazonlar deb yuritiladi.
Mezonlar - spini nol, barion zaryadiga ega bo‘lmagan kuchli o‘zaro ta’sirlashuvchi bazonlar bo‘lib, ularga pionlar (л⁺ ,л', л°) kaonlar (к⁺, к’, к⁰ va к⁰) va etamezonlar q kiradi.
Barionlar - nuklonlar (r, n) va massasi nuklon massasidan ortiq zarrachalar - gepironlar (A,S⁺, Z°, E* va xokazolar) ni o‘z ichiga oladi. Barcha bazonlar kasr son qiymatli spinga ega bo‘lib fermionlar hisoblanadi.
Barharor - stabiI mezonlar barionlari metostabil zarrachalar, shuningdek rezonanslardan farq qilish maqsadida barion zaryadi tushunchasi В - kattalik kiritilgan. Barcha barionlar, barion zaryadi B=+l antibarionlar, barion zaryadi B=-l; boshqa zarrachalar, shuningdek, mezonlaming barion zaryadi (B=0) ga teng. Elementar zarrachalami yuqoridagi xossalariga ko‘ra klassifikatsiyalanishi quyidagi jadvalda keltirilgan.


245

246