S bozorova, N. Kamolov

с / Zarra- largu- ruhi	Tar -tib №	Zarraning nomi	Bel- gisi	Mas- sasi (MeB)	O’rtacha yashash davri (s)	Q	н			s	T	^7P	Yemirilish yo’li va . nisbiy ehtimolligi (%)
Foton	1 f	Foton	r	0	barqaror	0				—	—	1	—
	2	Elektron neytrinosi		0		0		+1	0			1/2
	3	Elektron		0	—«—»	0		■"I	0			1/2
	antineytrinosi
Lepton­Jar	4	Myuon neytrinosi		0		0	—	0	+1		—	1/2
	5	Myuon		0	< »	0		0	+1			1/2
	6	antineytrinosi Elektron	e~	0,511	— «—»	-1		+1	0			)/2^+
	7	Pozitron	e^+	0,511		+1		-1	0	—	—	1/2’
	8	Myuon (my- mezon)	Я^-	106	2.2-1 O'^6	-1	—	0	+1			1/2*	+p (100)
	9	Musbat myuon	Я^+	106	2.2-10'^6	+1		0	-1			1/2-	f^++F +>> (100)
	10	Musbat pion	л^+	140	2.6-10’^8			—			1	0-	/+».. (100)
	11	Manfiy pion	x~	140	2.6-10’^8						1	0-	<800) r
	12	Neytral pion		135	0.76.10'^16			—			1	0-	y+y (99) y+e^+ +r‘(l)
	13	Musbat kaon	K^+	494	1,2-Ю^-8	+1				+1	1/2	0	Я^++^ (63),	g.

247 Zarra- lar gu- ruhi	Tar- tib №	; Zarraning nomi	Bel- gisi	Mas- sasi (MeB)	O’rtacha ya- shash davri (s)	Q	11			s	T	^7P	Yemirilish yo'li va nisbiy ehtimolligi (%)
													л^++л° (21)...
	14	Manfiy kaon	K‘	494	l,2-10~^8	—1	—	—	—	—1	1/2	0—	+v^ (63), n~ +л° (21)
IMezon- Jar	’15	Neytral kaon	K°	498	kJo,861O^-10	0	—			+1	1/2	0“	К?-л^++л~ (69) л°+л° (31)
	16	Neytral antikaon	K°	498	kJ 5,4-io^- 8	0	—		—	—1	1/2	0~	К2-л^0+л°+л^0 (61), (39),
	<					t							я^±+//^+ги (27).
	17	Eta-mezon	7°	549	2,4-Ю'^19	0	—	—		0	0	0—	х^++я +я® (13), 2у (37). 3 я (23), 3 л° (30) ...
	18	Proton	P	938,2	barqaror	+1	+1		—	0	1/2	l/2^+	—
	19	Antiproton	P	938,2		—1	—1	—		0	1/2	1/2-	—-
	20	Neytron	n	939,6	0.93-10^3	0	+1			9	1/2	1/2+	р+е~ +vg (100)
	21	Antincytron	n	939,6	2.540'^10	0	-1			0	1/2	1/2-	p+e~+vg (100)
	22	Lambda-giperon	A°	1116	2.5-10'^10	0	+1			+1	0	1/2+	р+я~ (65) л+л® (35)

13.6. Kvarklar


XX asming 60-70-yillarda o‘tkazilgan elektron laming adronlardan noelastik sochilishiga oid tajribalar adronlami ham strukturaviy tuzilishga ega ekanligini ko‘rsatadi. Ana shu strukturaviy elementlar fundamental zarrachalar - kvarklardir degan gipotezani Gell- Mann - Tsveyg (1967-y.) tomonidan ilgari surildi.
Kvarklar kasr son qiymat elektr zaryadli izotopik spinga ega zarrachalardir. Kvarklar u, d va s ramzlar bilan belgilanadi. и - kvark . 2 1
(wp -yuqonga) elektr zaryadi + yg, izospini T = + — S^{a ten}8


zarracha.
J - kvark (inglizcha «down» - pastga) elektr zaryadi;
——e , izospini -1/2 ga teng zarrachadir;
5 - kvark (inglizcha «tronge» - falati) elektr zaryadi;
— , izospini nol (T=0) g‘alatilik s=-l ga teng zarrachadir.
Endi e’tiborni Q' - giperonga qaratamiz Q" - giperonga Pauli prinsipiga nomuvofiq holda uchta sss - kvark birikkan. Ma’lumki, bir sistemada nafaqat uchta, balki kvant sonlari bir xil bo‘lgan ikkita kvarkning bo‘lishi ham mumkin emas (taqiqlanadi). Bu nomuvofiqlikni bartaraf etish (Pauli prinsipi) uchun kvarklaming «rangi» kattaligi kiritildi. Kvarkni, ma’lum tartibda qo‘shganda oq rang beradigan, masalan, sariq, ko‘k va qizil ranga bo‘yalgan deb e’tirof etish kifoya. Antikvarklami ham oq rang beradigan anti ranglarga bo‘yalgan deb e’tirof etiladi. Sariq rangning antirangi birtafsha, ko‘k rangniki zarg‘aldoq, qizilniki esa yashildir. Shunday qilib, elektromagnit o‘zaro ta’sirdagi elektr zaryadi, kuchli o‘zaro ta’sirdagi mezonlar kabi, kvarklarni biriktiruvchi vosita sanalib, glyuonlar (inglizcha «glue» - kley) deb yuritiladi.


248




1974-yiIda AQSH ning ikki laboratoriyasida deyarli bir vaqtda massasi uch nuklon massasiga teng (3-10 GeV) bo‘lgan zarracha kashf etildi. Laboratoriyalardan biri unga j -jey, ikkinchisi - psi deb nom qo‘ydi. Shu tufayli yangi zarracha j/T - (jey -psi) zarra deb yuritiladi. Keyinchalik j/T - ga o‘xshash massasi 3,69, 3,77 va 4,01 GeV bo‘lgan zarrachalar - multplitlari aniqlandi. J/T - oilasiga mansub zarrachalami tavsiflash maqsadida to‘rtinchi s - kvark “maftunlik” kiritish lozim bo‘ldi (inglizcha «charmed»- maftunkor).
1976-yilda kashf etilgan, massasi 9,40 GeV, 10,40 GeV va 10,55 GeV ga teng ipslon zarrachalar multplitlari xossalami tavsiflashda b - «go‘zallik» (inglizcha - «eauty» - go‘zal) kvarklardan foydalanadi.
Hozirgi vaqtda olimlar oltinchi t - «haqiqat» (inglizcha - «truth»- haqiqiy) kvark to‘g‘risidagi fikrlari bilan muzokaralar olib bormoqdalar. Biz fiziklar komil ishonch bilan aytamizki, yaqin kelajakda и (t- haqiqiy kvark) ham kashf etiladi. J' unday qilib, u, d, s, c, b vat dan iborat oltita kvarklar endi bitta atama - «xushbo‘ylik» (inglizcha - «flovour»-xushbo‘y) so‘zi orqali aytiladi. Ko‘rinib turibdiki, turli tuman zarrachalami tavsiflash maqsadida tanlash yo‘li bilan saqlanish qonunlariga bo‘ysungan odatdan tashqari kattaliklar bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keldi. Ehtimol, hali bunday kattaliklardan hanchasini keltirish mumkin bo‘lar, ammo ulaming barchasi ham saqlanish qonunlariga bo‘ysunishi lozim.


249

«Atom va yadro fizikasi» bo‘limiga oid

test savollari


1. Orbitadagi ko‘rsating.