S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a
- r a s m . J ig a r q u r t i n i n g r iv o j la n i s h sikli
Download 6.91 Mb. Pdf ko'rish
|
Parazitologiya.Дадаев С
16 - r a s m . J ig a r q u r t i n i n g r iv o j la n i s h sikli:
1-q o ra m o l o 4 y o 'lid a g i v o y a g a y e tg a n (m a rita ) p a ra z it; 2 -tu x u m ; 3 -m ira ts id iy lic h in k a s i; 4 -lic h in k a n in g su v s h illig 'i ta n a s id a p a rte n o g e n e tik k o 'p a y is h i (A -s p o ro ts is ta , B , D -re d iy la r, E -se rk a riy ); 5 -s u v g a c h iq q a n se rk a riy ; 6 - o ‘td a sis ta g a a y la n g a n a d o le s k a riy . Л1 Jigar qurti odatda mayda va yirik shoxli mollarda, b a’zan boshqa hayvonlar va odamlarning jigarida hamda o 't yo'llarida parazitlik qiladi. Jigar qurtlarining uzunligi 2-7,6 sm, eni esa 5-12 mm keladi. Jigar qurti biogelmint hisoblanadi, y a’ni rivojlanishida 2 ta xo'jayin qatnashadi. Bunda rivojlanishining boshlang'ich davri o'tishi uchun oraliq xo'jayin, parazitning to'liq rivojlanishi uchun esa asosiy xo'jayin bo'lishi kerak. Chuchuk suvlarda yashaydigan qorinoyoqli molluskalardan kichik chuchuk suv shilliqqurti (Lymnaea truncatula) jigar qurtining oraliq xo'jayini, qo'y, echki, qoramol, tuya, ot, cho'chqa, kemiruvchilar va ba’zan odamlar parazitning asosiy xo'jayini bo'lib xizmat qiladi. Hozirgi vaqtda fassiolaning oraliq xo'jayini bo'lib 18 turga kiruvchi chuchuk suv molluskalari hisoblanadi. Jigar qurti nihoyatda serpusht, bitta jigar qurti bir hafta davomida bir millionta- gacha tuxum qo'yishi mumkin. Tashqi muhitdaqulay sharoitboMganda, 17-18 kunda usti mayda kiprikchalar bilan qoplangan, harakatchan lichinka-miratsidiy chiqadi. M iratsidiylar 2-3 kun suvda erkin suzib yuradi va keyingi rivojlanishi uchun oraliq xo'jayini - qorinoyoqli molluskalami topib, xartumi orqali molluska chig'anog'ini teshadi va uning ichiga kiradi. So'ngra bu lichinkalar molluska jigariga o'rnashib, kiprikli ustki qavatini tashlab, qopga o'xshash shaklga ega bo'lgan keyingi lichinka lik davri - sporotsistaga aylanadi. Sporotsista ichidagi embrion hujayralari parteno- genez (otalanmasdan) yo'li bilan ko'payib, lichinkaning navbatdagi generatsiyasi - rediyalarni hosil qiladi. Rediyaning kalta xaltaga o'xshash ichagi bo'ladi. Bitta sporotsistada 10-15 ta rediyalar yetiladi. Sporotsista yorilib, rediyalar molluska tanasiga chiqadi. Rediyalar murakkabroq tuzilgan bo'lib, ularda og'iz, shoxlanma- gan to 'g 'ri ichak, ichki qismida esa tuxum (embrion) hujayralari bo'ladi. Bunday rediyalar sporotsista po'stini yorib chiqib, mustaqil ravishda rivojlanishini davom ettiradi. Rediyalar molluska ichida 2-2,5 oy yashaydi. Cho'ziq shakldagi rediyalar ham partenogenetik yo'l bilan ko'payib, jigar qurtining navbatdagi lichinkalik dav ri - serkariylami hosil qiladi. Serkariylar rediyalardan keskin farq qilib, ularning tanasi tuxum shaklida, 2 ta so'rg'ichi, y a’ni og'iz va qorin so'rg'ichi. 2 shoxchaga b o ‘lingan o'rta ichagi, anchagina rivoilangan ayiruv organlar sistemasi, jinsiy or ganlar boshlang'ichi va orqa uchida lichinkaga xos organ muskulli dumi bo'ladi. Serkariylar ana shu dumi orqali suvda suzadi. Demak, serkariylar m a’lum darajada voyaga yetgan jigar qurtiga o'xshaydi. Serkariylar rediya tanasidagi teshik orqali molluska tanasidan suvga chiqadi. Serkariyalar ham miratsidiylar singari oziqlan maydi. M a’lum vaqt (24-48 soat) suvda suzib yurib, so'ngra yumaloqlanadi, dumi tushib ketadi va o'zidan chiqqan po'stga, y a’ni sistaga o'ralib, adoleskariy deb ata- 48 ladigan keyingi lichinkalik davriga aylanadi. Adoleskariylar suv ustida suzib yuradi yoki ko'pincha suv o'tlariga yopishgan holda suv ostiga cho'kib, uzoq vaqt tiriklik xususiyatini saqlab qoladi. Adoleskariy yuqumli (invazion) holat hisoblanadi. Ular o4 va suv orqali asosiy xo'jayinlari (umurtqali hayvonlar) yoki odam organizmiga o'tadi. Xo'jayini ichagida sistaning qobig'i eriydi. yosh parazit hayvonning ichak devorlariga yopishib qon kapillyarlari orqali jigar o 't yo'llariga o'tadi va u yerda jinsiy voyaga yetib, yuqoridagi hayot jarayoni yana takrorlanadi. Ba’zi so'rg'ichlilarda (shistosomalida turkumi vakillarida) adoleskariy hosil bo'lm aydi va serkariyning oidingi uchida maxsus moslamasi (xartumi) bo'lib. uning yordamida serkariylar asosiy xo'jayini tanasiga kiradi. 2 ta oraliq xo'jayin orqali rivojlanadigan so'rg'ichlilarda birinchi oraliq xo'jayini, albatta, birorta suv yoki quruqlikda yashaydigan molluska bo'ladi. Birinchi oraliq xo'jayindan tashqariga chiqqan serkariylarning ikkinchi oraliq yoki qo'shim cha xo'jayinga kiruvcliilarida to'qim ani yemiruvchi bezlar ancha rivojlangan. Bunday serkariylar ikkinchi oraiiq xo'jayinlariga (ninachi lichinkalariga. baiiqlarga) kirib, bu yerda ular adoleskariy davriga to 'g 'ri keladigan lichinka metatserkariyga aylanadi. Bunda asosiy xo'jayin metatserkariysi bo'igan ikkinchi oraliq xo'jayinlarni yutib yuborsa, ular o'zlariga metatserkariyni yuqtiradilar. Shunday qilib, miratsidiyning molluska organizmiga kirib serkariyga aylanishi- ga qadar 60-90 kun kerak bo'ladi. Partenogenetik yo'li bilan ko'payib, bitta mi- ratsidiydan 600-800 tagacha serkariylar yetishib chiqadi. Asosiy xo'jayini organiz miga kirgan adoleskariylar 2,5—4 oydan keyin jinsiy voyaga yetadi va ular asosiy xo'jayinlar organizrnida o'rtacha 10-12 oydan 3-5 yilgacha, ba’zan esa 10 yildan ortiq hayot kechiradi. Jigar qurti asosan qon va jigar to'qim asi bilan oziqlanib, o 'z xo'jayiniga katta zarar yetkazadi. Bu parazit jigardagi o 't yo'ilarida ohak to'planishi va uning bekili- shi tufayii jigarda o g 'ir kasallik tug'diradi. Jigar qurti keltirib chiqaradigan kasallik fassiolyoz deyiladi. Bu kasallik qo'zg'atuvchilari ko'proq sersuv to'qayzorlarda, chuchuk suvlari ko'p bo'igan yaylovlarda keng tarqalgan. Ayniqsa, yaylovlami al- mashtirmasdan kasal hayvonlami bir joyning o'zida uzoq vaqt boqilsa fassiolyoz keng tarqaladi. Chunki kasal hayvon o 'z tezagi bilan uzluksiz parazit tuxumini chiqarib turadi. Umuman, fassiolyoz yer yuzida keng tarqalgan. Prof. N.V. Demi- dovning m a’iurnotiga qaraganda MDH mamlakatlarida har yili chorva mollarining fassiolyoz kasalligidan nobud bo'lishi natjjasida 1500-2500 tonna go'sht va bir million tonnadan ortiq sut yo'qotiladi. Bu kasallik O 'zbekistcnda ham keng tarqal gan bo'lib, mahsuldor mollaming 35,9-65,5 %i fassiolyoz bilan kasallangan. 4 - P a ra z ito lo g iy a 49 Respubiikamizda fassiolaning 2 ta turi, y a’ni oddiy jigar qurti (Fasciola hepatica) va gigant jigar qurti (Fasciola gigantica) uchraydi. Odamlar ham fassiolyoz bilan kasallanishi mumkin. Bunda odamlar tasodifan jigar qurtining ko'zga ko'rinm as lichinkalari (adoleskariylari) bor bo'lgan hovuz, ko‘l va xalqob suvlarni ichganda yoki har xil suv o'tlarini yuvmasdan iste’mol qilganda ularni o'zlariga yuqtiradi. Masalan, Fransiyaning Lion shahri yaqinida 500 dan ortiq kishi fassiolyoz kasalligi bilan og'rigan. Olimlaming tekshirishicha bu odamlar botqoqlikda o'sadigan krest- salat o'tini iste’mol qilib, bu kasallikni o'zlariga yuqtirganlar. Respubiikamizda 1928—1976-yillar mobaynida 40 dan ortiq odamlar fassiolyoz bilan og'riganligi qayd qilingan. Umuman, odamlar bu kasallik bilan og'rim asligi uchun, avvalo oqmaydigan suvni qaynatmasdan ichmasliklari, suv va botqoqlik- larda o'suvchi o'tlam i yaxshilab yuvib iste'm ol qilishlari kerak. Kasallangan odam lar albatta xloksil preparati bilan davolanishlari lozim. Jigar qurti bilan kasallangan hayvonning ishtahasi yo'qoladi, ichi ketadi, suti kamayadi. Kasai hayvonning qorni, ko'kragi va tomog'i atrofida shishlar paydo bo'ladi. Kasallik davolanmasa o'lim bilan tugaydi. Fassiolyoz bilan kasallangan chorva mollarini davolash uchun ularga fassiolalar- ni o'ldiradigan va ularni hayvon tanasidan haydab chiqaradigan dorilar (angelmint- lar) beriladi. Bunday preparatlarga ugierod IV-xlorid, geksaxlorparaksilol, filiksan, geksaxloretan, dertil “О”, “ B”, geksixol, asemidofen, faskoverm, disalan, bitionol va boshqalar kiradi. Hayvonlarga fassiolyoz yuqtirmaslik uchun, avvalo, yaylov va suv manbalarida jigar qurti lichir.kalarining tarqalishiga yo'l qo'ym aslik, fassiola yuqishidan saqlash, tezaklami zararsizlantirish, irrigatsiya va melioratsiya tarmoqlarini tartibga solish, botqoqliklami quritish, fassiola lichinkalari bilan zararlangan m olluskalam ing bio- toplarini mis kuporosi (1:5000), dixlosalitsilaniiid, ammiak selitrasi eritmasi bilan ishlash, yaylovlami almashtirish va boshqa chora-tadbirlarni ko'rish kerak. Trematodalaming keng tarqalgan turlaridan yana biri, bu nashtarsimon ikki Download 6.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling