S. F. Amirov, M. S. Yoqubov, N. G’. Jabborov elektrotexnikaning nazariy asoslari

2.3. Sinusoidal EYuK ni hosil qilish 
O'zgaruvchan tokning eng ko'p tarqalgan manbalaridan biri
mexanik energiyani elektr energiyasiga aylantirib beruvchi sinxron
generatordir. Sinxron generatorda sinusoidal EYuK olish uchun
doimiy magnit maydonida ramka ko'rinishdagi chulg'am o'zgarmas
burchak tezligida aylantiriladi. O'zgaruvchan tok generatorlari ikki
asosiy qismdan iborat (2.2-rasm). Qo'zg'almas qism - stator 1 va
aylanuvchi qism-rotor 2 dir. Ularning birida (ko'pincha rotorda)
doimiy elektromagnit joylashtiriladi va uning chulg'amlari o'zgarmas
tok manbaidan ta'minlanadi.
Silindrsimon
statorning
ichki
yuzasidagi
pazlarda joylashgan chulg'amlarda rotorning
aylanishi natijasida
Blv
e 
EYuK paydo
bo'ladi, bu yerda
B
-o'tkazgich simga ta'sir
etuvchi magnit maydonining induksiyasi,
l
-
o'tkazgich simning uzunligi,
v
- aylanuvchi
magnit maydonining chiziqli tezligi. Agar
l
va
v
kattaliklarni o'zgarmas deb olsak, u holda
chulg’amlardagi EYuK
e(t)
ning o'zgarish
qonuni magnit induksiyasi
B
ning vaqt
bo'yicha o'zgarish qonuni bilan aniqlanadi.
EYuK egri chizig'ining shakli sinusoidaga yaqin bo'lishi uchun
generatorning rotorida joylashtirilgan qutb boshmog'i chetidagi havo
oralig'i uning markaziga nisbatan 1,5 ... 2 marta kattalashtiriladi. Shu
sababdan, magnit induksiyaning o'zgarish qonuni stator bilan rotor
oralig'ida sinusoidal bo'ladi, qutb boshmoqlarining o'rtasida magnit
induksiyasi maksimal bo'lib, qutb boshmoqlarining chetiga qarab

2.2-rasm

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

77
kamayib boradi. Agar juft magnit qutblari soni

p
va rotorning bir
minutdagi aylanishlar soni
n
bo'lsa, u holda o'zgaruvchan EYuK ning
chastotasi:

.
60

pn
f 

Elektrotexnikada o'zgaruvchan tokning keng qo'llanishi elektr

energiyani markazlashgan holda ishlab chiqarish va uni uzoq
masofalarga uzatish masalasi yechilganidan keyin boshlandi.
Energiyani uzatish va taqsimlash iqtisodiy tarafdan hamda
xavfsizlik nuqtai nazaridan uzatish uchun yuqori kuchlanishni va
taqsimlash uchun esa nisbatan past kuchlanishni talab etadi.
O'zgaruvchan tok kuchlanishini o'zgartirish nihoyatda sodda statik
apparat-transformator yordamida bajariladi.
Agar bir xil chastotali bir necha sinusoidal funksiyalar (masalan,
EYuK va tok) sinusoidalarining boshlanishlari mos kelmasa, u holda
bu sinusoidalar faza jihatidan bir biriga nisbatan siljigan deyiladi.
Faza siljishi tok va EYuK boshlang'ich fazalarining ayirmasi bilan
o'lchanadi, ya'ni
e
i





.
Agar bir xil chastotali sinusoidal funksiyalar boshlang'ich fazalari
bir xil bo'lsa, u holda sinusoidalar faza jihatidan mos tushadi. Agar
fazalar ayirmasi
2
/


ga teng bo'lsa, u holda sinusoidalar bir biriga
nisbatan kvadraturada deyiladi.