S kurbaniyazov, R. Q. Turniyazov

7.4. Magnit maydoniga kiritilgan tokli o’tkazgichga ta’sir etuvchi kuch.
Agar I tok oqyaotgan l uzunlikdagi tokli o’tgazgich magnit maydoniga kiritilsa, maydon tomonidan unga vaziyatini o’zgartiruvchi kuch ta’sir etadi. Bu kuchga Amper kuchi deyiladi. Uning ko’rinishi quyidagicha bo’ladi.
F=IBlsinα (61)
Amper kuchining yo’nalishi chap qo’l qoidasi bilan aniqlanadi. Agar bosh barmoq, o’rta barmoq va ko’rsatkich barmoqlarni bir-biriga nisbatan 90⁰ qilib joylashtirilsa, ko’rsatkich barmoq tok yo’nalishini, o’rta barmoq magnit maydon yo’nalishini ko’rsatsa, bosh barmoq Amper kuchining yo’nalishini ko’rsatadi.
Magnit maydonda harakatlanayotgan zaryadli zarrachaga maydon tomonidan orientirlovchi kuch ta’sir etadi. Bu kuch quyidagi formula bilan ifodalanadi.
F=qBvsinα (62)
Bu yerda B – magnit maydon induksiyasi, v – zarrachaning tezligi, α – magnit maydon induksiya vektori bilan tezlik yo’nalishi orasidagi burchak.
Agar vakuumda magnit maydon induksiyasi B₀ bo’lsa, biror muhitdagi magnit induksiyasi B bo’lsa
(63)
ga muhitning magnit singdiruvchanligi deyiladi.
Agar magnit maydonning S yuzasini maydon kuch chiziqlari kesib o’tayotgan bo’lsa magnit oqimi degan tushuncha paydo bo’ladi. Uning kattaligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Φ=Bscosα (64)
Bu yarda α – yuzaga o’tkazilgan normal bilan magnit induksiya vektori orasidagi burchak. Magnit oqimining o’lchov birligi 1 Veber (Vb)
7.5. Elektromagnit induksiya hodisasi
Elektromagnit induksiya hodisasini 1831 yili Faradey kashf etgan. Bu hodisa quyydag’idan iborat: har qanday berk o’tkazgich konturi bilan chegaralangan yuz orqali o’tayotgan magnit induksiya oqimi o’zgargan vaqtda shu konturda elektr toki paydo bo’ladi. Bu tok induksion tok deyiladi.
Elektromagnit induksiya hodisasini quyidagi tajribalarda kuzatish mumkin. Bu tajribalarga Faradey tajribalari deyiladi.
1) G galvanometrga ulangan A solenoidning (81-rasm) bir uchiga o’zgarmas magnitni yaqinlashtiramiz. Bunda solenoidda elektr tok paydo bo’ladi. Elektr tok paydo bo’lganini G galvanometr strelkasining og’ishi ko’rsatadi. Magnit harakatdan to’xtashi bilan tok yo’qoladi. Agar biz magnitni solenoiddan uzoqlashtira borsak, solenoidda bundan avvalgi tokka teskari yo’nalgan tok paydo bo’ladi. Magnitni harakatsiz qoldirib, solenoidni harakatlantirganda ham xuddi shunday hodisa yuz beradi. Nihoyat, magnit o’rniga o’zgarmas tok oqayotgan ikkinchi solenoidni olish mumkin; bu solenoid harakatlantirlgan vaqtda birinchi solenoidda tok paydo bo’ladi.
2) ikkita qo’zg’almas A va C solenoid olamiz (82-rasm). A solenoid G galvanometrga, C solenoid esa B galvanik elementi va K kaliti bor zanjirga ulangan bo’lsin. C solenoidni K kalit vositasida B tok manbaiga ulasak, A solenoidda qisqa muddatli tok paydo bo’ladi. Tok paydo bo’lganini G galvanometr strelkasining og’ishi ko’rsatadi. C solenoiddan o’zgarmas tokning bundan keyingi o’tib turishida A solenoidda tok bo’lmaydi. C solenoiddagi tokni uzish paytida yana A solenoidda avvalgi tokka teskari yo’nalgan qisqa muddatli tok hosil bo’ladi.
Shu tajribalarnimg natijalarini tahlil qilib chiqaylik. Tajribalarniig birinchisida shu narsa xarakterliki, A solenoidda tok magnit unga yaqinlashayotgan yoki undan uzoqlashayotgan paytdagina, ya’ni solenoid yaqinida magnit maydon o’zgargan vaqtda yoki solenoidning o’zi magnitning bir jinsli bo’lmagan magnit maydonida ko’chgan vaqtda paydo bo’ladi, xolos.
Magnitning solenoidga nisbatan harakati yoki solenoidning magnitga nisbatan harakati to’xtashi bilan solenoid yaqinidagi magnit maydon o’zgarmas bo’lib qoladi va solenoiddan tok o’tmay qoladi. Ikkinchi tajribadagi hodisa ham birinchidagiga o’xshashdir, bunda o’zgaruvchan magnit maydonni C solenoidda paydo bo’layotgan yoki yo’qolayotgan tok hosil qiladi. Ikkala .holda.ham o’tkazgich konturi yaqinida magnit maydonning kattaligi o’zgaradi, demak, kontur bilan chegaralangan sirt orqali o’tuvchi magnit induksaya oqami ham o’zgaradi. Induksion tok paydo bo’lishining asosiy sababi magnit induksiya oqiminang o’zgarishi ekanligi quyidagidan kelib chiqadi: bir jinsli magnit maydonda berk o’tkazgich konturini aylantirgan vaqtda ham induksion tok paydo bo’ladi. Bu holda o’tkazgich atrofida magnit maydon induksiyasining miqdori o’zgarmasdan, faqat uning kontur orqali o’tuvchi oqimigina o’zgaradi. Berk konturni bir jinsli magnit maydonda ilgarilanma harakatlantirganda kontur orqali o’tuvchi induksiya oqimi o’zgarmaydi va induksion tok hosil bo’lmaydi. Shunday qilib, berk o’tkazgich konturi bilan chegaralangan yuz orqali o’tadigan induksiya oqimi o’zgarganda, shu konturda induksion tok paydo bo’ladi.
Induksion tokning elektr yurituvchi kuchi (EYuK) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
(65)
ya’ni magnit oqimining vaqt bo’yicha o’zgarishi induksiya (EYuK) ga teng. Bunga elektromagnit induksiyaning asosiy qonuni deyiladi. Bu formuladagi (-) ishorasi induksion tokning yo’nalishini ko’rsatadi.
Peterburg universitetining professori E. X. Lens o’tkazilgan tajribalarning matijalarini umumlashtirib, 1833 yili quyidagi qoidani topdi: induksion tokning magnit oqimi shu tokni yuzaga keltirayotgan magnit oqimiga qarama-qarshi yo’nalgan.