S. M. Sultanova, E. V. Krivoruchko, G. T. Zakirova, A. A. Baymatov temir yo‘l transporti statistikasi

Marshrutizatsiya hisobi. Yuklar marshrutizatsiyasi bu, belgilangan 
yo‘nalishdagi yo‘lda, yuk tashishni anglatadi. Bekatlarda jo‘natmali va 
zinapoyali yo‘nalishdagi yo‘l bo‘yicha yuklarni ortish rejasi bajarilishi 
hisobi Maxsus kitobida olib boriladi.
“Jo‘natmali va zinapoyali marshrut bo‘yicha yuk ortishni hisobga 
olish Maxsus kitobi”da, bekatlarda har bir jo‘natilgan yo‘nalish yo‘li 
bo‘yicha, quyidagilar qayd qilib boriladi: manzil bekati va temir yo‘li; 
bosib o‘tgan masofa uzunligi; marshrut guruhlarining zinapoyali marshruti 
uchun ortish bekatlari va ulardagi vagonlar soni; yuk turi; haqiqatdagi va 
norma bo‘yicha massasi; vagonlarning haqiqatdagi va norma bo‘yicha 
soni; marshrutdagi yuk ortish va jo‘natish vaqti. 
Jo‘natmali va zinapoyali marshrut to‘g‘risidagi statistik Hisobotda 
quyidagi ko‘rsatkichlar aniqlanadi: belgilangan yo‘nalish yo‘li bo‘yicha 
marshrutlar soni – bitta bekatga tushirish va alohida aylantirib borish-dagi 
soni; jo‘natilgan marshrutlarning umumiy soni, jo‘natmali va zina-poyali 
hamda bosib o‘tgan masofa uzunligi bo‘yicha turlarga bo‘lib; bel-gilangan 
bo‘yicha marshrutlangan vagonlar soni; yuk jo‘natuvchilar va alohida 
temir yo‘l aybi bilan uzilgan marshrutlar soni; manzilga yetib borgan 
41

---

marshrutlar soni. Bunday ko‘rsatkichlar tizimi, nafaqat belgilan-gan 
topshiriq bajarilish darajasini baholashga, balki marshrutizatsiya sifatini 
tahlil qilish, uni takomillashtirish bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqishga 
sharoit yaratadi. 
Tayanch iboralar: tashish jarayoni; vagon o‘lchov birligi; hisob mo-
menti; qayd etiladigan belgilar; hisob hujjatlari; ortish; hisobotlar; marsh-
rutizatsiya hisobi; nomenklatura; marshrutlar soni; yuk jo‘natuvchilar. 
3.4. Yuk tashish hisobini uyushtirish 
 
Kuzatuv obyekti. Yuk tashish statistikasida kuzatuv obyekti bo‘lib, 
huquqiy kuchga ega bo‘lgan Yuk xati hujjati asosida, tashiladigan jami 
tovar-moddiy boyliklar xizmat qiladi.
Kuzatuv birligi – jo‘natma kuzatuv birligi bo‘lib xizmat qiladi. 
Jo‘natma – bitta jo‘natuvchidan bitta oluvchi manziliga yetkazib berish 
uchun qabul qilingan va alohida yuk hujjati bilan rasmiylashtirilgan, yuk 
to‘plamidan iborat. Har bir yuk jo‘natmasi bo‘yicha, yuk tashish 
to‘g‘risidagi Hisobotga muvofiq, quyidagi xislatlar qayd qilinadi: yuk 
jo‘natish va yuk yetib kelish sanasi, vaqti; tashish kategoriya(daraja)si; 
jo‘natma kategoriya(daraja)si; yetib borish tezligi; jo‘natish va manzil 
bekati va temir yo‘li; yo‘nalish turi; yurish yo‘li; tashish masofasi; yuk 
turi; yuk massasi; tashish haqi summasi. 
Yuk jo‘natuvchi bekat – yukni qabul qilgan va uni umumiy 
foydalanuvdagi temir yo‘l izida tashish uchun rasmiylashtirgan bekat.
Manzil bekat – yukni bevosita yuk oluvchiga bergan yoki umumiy 
foydalanuvdagi temir yo‘l izidan , yukni topshirgan bekat.
Jo‘natish va manzil temir yo‘li – mos tarzda ularda joylashgan jo‘natish 
va manzil bekatlari.
Yuk yurish yo‘li. Yuk tashish uchun tarif to‘lovini olishda, jo‘natish va 
manzil bekatlari orasidagi qisqa masofa bo‘yicha aniqlanadigan, yuk 
yurish yo‘li. Bir necha temir yo‘l ishtirok etadigan to‘g‘ri yo‘nalishda yuk 
tashilganida, qisqa masofa, quyidagi tartibga mos tarzda aniqlanadi: 
9 yuk olib ketishda – jo‘natish va boshqa temir yo‘lga yuk topshirish 
bekati orasi bo‘yicha; 
9 chetdan yuk keltirishda – chegaradosh temir yo‘ldan qabul qilish bekati 
va manzil bekati orasi bo‘yicha; 
9 tranzitda – har bir temir yo‘lning yukini qabul qilish va topshirish 
bekatlari orasi bo‘yicha. 
Temir yo‘lda tashish uchun, 10 mingdan ortiq nomli yuklar, taqdim 
etiladi. Yuklarni turi bo‘yicha tashish hisobi, Yuklarning umumiy tarif – 
statistik nomenklaturasi (ro‘yxati) YuUTSNga mos tarzda olib boriladi. 
42

---

Shuni ta’kidlash lozimki, 2004 yil 1-oktyabrdan boshlab xalqaro yo‘nalish-
dagi yuk tashishda, Yuklarning uyg‘unlashtirilgan muhim ro‘yxati YuUMR 
(Актуализованный текст гармонизированной номенклатуры грузов 
ГНГ) qo‘llanilmoqda, 2005 yildan esa undan mamlakat ichidagi yuk ta-
shishda foydalana boshlandi. Yuklarning uyg‘unlashtirilgan muhim ro‘y-
xati YuUMR, 22-bo‘lim va 99-bobda joylashgan yuklar umumiy ro‘yxa-
tidan, yuklarning tahlil ro‘yxatidan, yuklarning alfavit ro‘yxatidan iborat.
Yuk massasi. Yuk jo‘natmasi massasi, temir yo‘l yoki yuk jo‘natuv-chi 
tarozida o‘lchash orqali aniqlanadi va shu birlikda hisobga olinadi. 
Tashish haqi – tashish uchun to‘lanadigan haq, belgilangan Tarifga 
muvofiq har bir jo‘natma bo‘yicha aniqlanadi. 
Hisob momenti – uni aniqlashda quyidagi ko‘rsatkichlardan foydala-
niladi: eltib berish davomiyligi; jo‘natish daqiqasi; kelish daqiqasi. Eltib 
berish davomligi bu, yukni jo‘natishga qabul qilish daqiqasidan, to manzil 
bekatga yetib kelish daqiqasigacha sarflagan vaqt. Jo‘natish momenti bu, 
temir yo‘l transporti yuk butligi va uni muddatida manzilga yetkazib berish 
majburiyatini, zimmasiga olgan daqiqa. Yetib kelish momenti bu, yuk 
oluvchiga yukni topshirib, temir yo‘l o‘z zimmasidan yuk uchun 
javobgarlikni olib tashlash, daqiqasi.