S. M. Sultanova, E. V. Krivoruchko, G. T. Zakirova, A. A. Baymatov temir yo‘l transporti statistikasi


-BO’LIM. STATISTIKA UMUMIY NAZARIYASI ASOSLARI


Download 1.73 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/100
Sana21.02.2023
Hajmi1.73 Mb.
#1217471
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   100
1-BO’LIM. STATISTIKA UMUMIY NAZARIYASI ASOSLARI 
 
1-bob. Statistika kuzatish va umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar 
 
1.1. Statistik kuzatish 
Idora, korxona, tashkilotlarda statistika ishlari ma’muriy statistika deb 
yuritiladi. Amaliyotda yagona hisobi joriy qilingan, u uch turdagi hisobni 
o‘z ichiga oladi: 
1. Tezkor texnika hisobi. 
2. Buxgalteriya hisobi. 
3. Statistik hisobi. 
Statistik hisobi quyidagi vazifalarni bajaradi: 
− statistik axborotni takomillashtirish va iqtisodiy tahlil qilishni yanada 
chuqurlashtirish; 
− iqtisodietning barcha hisobotlarni tartibga solish va ularning aniqligini 
ta’minlash; 
− xalqaro statistika andozalari va qoidalariga mos ilmiy asoslangan 
statistika uslubiyat va ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqish; 
− xo‘jalik yuritishning turli shakllarini (davlat, xususiy, aralash) mulk-
chilikning ko‘p qirraligini ifodolovchi ko‘rsatkichlar tizimini ishlab 
chiqish; 
− bozor munosabatlari sharoitida korxonalarning ish samaradorligini
yuqori mehnat unumdorligi va aholi ehtiyojini to‘liqroq qondirilishini 
ifodalovchi ko‘rsatkichlarni ishlab chiqarish; 
− respublikalar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar va mintaqalararo 
xo‘jalik aloqalarini tavsiflovchi ko‘rsatkichlarni ishlab chiqish; 
− milliy hisoblar tizimi va yakuniy iqtisodiy ko‘rsatkichlarni, ularga 
bo‘lgan talabga e’tiboran, ishlab chiqarish hamda O‘zbekiston 
Respublikasida statistika tizimini bosqichma-bosqich isloh qilish.
Statistika amaliyotida asosiy masalalardan biri statistik to‘plam, uning 
tuzilishi, tavsiflovchi ko‘rsatkichlar tizimi tushunchalaridir. 
Statistik to‘plamning muhim belgisi – unda ichki o‘zgaruvchanlikning, 
ya’ni variatsiyaning mavjudligidir. Masalan, temir yo‘l transportida yuk 
tashish jarayonida yuk tashuvchi vagonlarini toifalari va yuk ko‘tarish 
qobiliyati bo‘yicha hisobga olish. Yuk ortish va yuk tushirish bo‘yicha 
statistik hisobotlar bekatlar, mintaqaviy temir yo‘l uzeli (MTU), yuk turlari 
bo‘yicha tuziladi va tahlil qilinadi. Statistik to‘plam statistik tadqiqot 
natijasida paydo bo‘ladi. Har qanday statistik tadqiqot uch bosqichini o‘z 
ichiga oladi: statistik kuzatish; kuzatish materiallarini jam-lash va 
guruhlash; kuzatilayotgan voqeani har tomonlama tavsiflovchi 
umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarni hisoblash va ularni tahlil qilish. 
6


Ijtimoiy hodisalar va jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni rejali, ilmiy, 
uyushtirilgan asosda to‘plash jarayoni statistik kuzatish deb ataladi. 
Statistik kuzatish turlari quyidagilar: 
1. Voqealar sodir bo‘lishini qayd qilish vaqtiga qarab: uzluksiz kuzatish; 
fursatli kuzatish; bir yo‘la kuzatish. 
2. Boshlang‘ich ma’lumotlarni olish usuliga qarab: bevosita kuzatish; 
xujjatli kuzatish; savol-javob usuli. 
3. O‘rganilayotgan to‘plam birliklarini o‘z ichiga qamrab olishiga qarab: 
yoppasiga kuzatish; qisman kuzatish. 
Statistik kuzatish o‘tkazilgandan so‘ng uning natijalarini qabul qilish 
boshlanadi. Qabul qilish jarayonida ma’lumotlar uch nuqtai nazardan 
tekshiriladi: 
1) Tashqi nazorat; 
2) Mantiqiy tekshirish; 
3) Arifmetik tekshirish. 
Statistik kuzatish materiallarini tekshirish va qabul qilish davomida 
ikki xildagi xatolar aniqlanishi mumkin: qayd qilishdagi xatolar va rep-
rezentativ (vakolatli) xato. Statistik kuzatish natijasida o‘rganilayotgan 
hodisalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar to‘plangach, keyingi vazifa olingan 
ma’lumotlarni umumlashtirish, ma’lum tartibga solishdan iboratdir. Bu 
bosqich har qanday statistik tadqiqotning ikkinchi bosqichi bo‘lib, statistik 
kuzatish materiallarini svodkalash va guruhlash deb yuritiladi. 
Svodkalash oldindan tuzilgan va tasdiqlangan dastur hamda reja aso-
sida amalga oshiriladi. Svodkalash oddiy va murakkab svodkalashlarga 
bo‘linadi. Svodkalash tashkil qilinishiga qarab markazlashgan va mar-
kazlashmagan svodkalashlarga bo‘linadi. Kayta ishlash texnikasiga qa-rab 
svodkalash qo‘lda yoki mashinada bajarilishi mumkin. Mexanizatsiya-
lashgan usulda kam mehnat talab qilinadi va svodkalash arzonga tushadi, uni 
bajarish muddati qisqaradi va olingan natijalarning aniqligi oshadi. 
1) Keng ma’noda svodkalash deyilganda to‘plangan boshlang‘ich 
ma’lumotlarni ilmiy tekshirishdan ko‘zlangan maqsad va vazifalar nuqtai-
nazaridan qayta ishlash tushuniladi.
Statistik guruhlash deb ijtimoiy hodisa va jarayonlarni chuqur va har 
tomonlama o‘rganish maqsadida eng muhim, xarakterli belgilar bo‘yicha 
bir xil guruh va guruhchalarga ajratib o‘rganishga aytiladi. 
Guruhlash usuli ommaviy to‘plamlarda keng qo‘llaniladi. Guruhlash 
usuli yordamida bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan uch turdagi vazifa yechiladi:
1) Hodisalar ijtimoiy-iqtisodiy tiplarga ajratiladi; 
2) Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar tuzilmasi o‘rganiladi; 
3) Hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanish aniqlanadi. 
7


Guruhlash belgisi deyilganda guruhlash uchun asos qilib olingan belgi 
tushuniladi. Ko‘zlangan maqsad va vazifalarni hal qilish nuqtai-nazaridan 
statistik guruhlash uch turga: 1) tipologik; 2) tuzilmaviy; 3) analitik 
guruhlashga bo‘linadi. 
Tipologik guruhlash yordamida to‘plamning turli xildagi birliklari sifat 
jihatdan bir xil guruhlarga, bir xil tiplarga ajratiladi. Tuzilmaviy guruhlash 
yordamida bir xil tipdagi, sifat jihatidan bir xil bo‘lgan guruhlarning sal-
mog‘i hisoblanadi va to‘plam tarkibi o‘rganiladi. Bunday guruhlashlar yor-
damida temir yo‘l transportida xujaliklar bo‘yicha daromad va xarajatlar 
ko‘rsatkichlari, ishchilarning kasbiy tarkibi yoki tuzilmasi kabilar 
o‘rganiladi. 
Analitik guruhlash yordamida hodisalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish 
o‘rganiladi. Ikki va undan ortiq belgilar bo‘yicha amalga oshirilgan 
guruhlashlar kombinatsion guruhlash deyiladi. 
Statistik kuzatish ma’lumotlari qayta ishlab bo‘lingach, guruhlarga 
ajratilib, jadvallarda aks ettiriladi. Ijtimoiy voqea va hodisalar to‘g‘risi-
dagi ma’lumotlarni ko‘rishi, tushunish oson bo‘ladigan va ixchamlashgan 
sonlar yordamida tartib bilan yozishga statistik jadval deyiladi. Jadval 
qatorlari va ustunlari o‘z nomlariga hamda umumiy sarlavhaga ega bo‘lib, 
sonlar bilan to‘ldirilmagan bo‘lsa, u jadval maketi deb ataladi. Umumiy 
sarlavhada jadvalda joylashgan sonlarning asosiy ma’nosi ifodalangan 
bo‘lishi va shuningdek, qaysi territoriya, qaysi davrga nisbatan olinganligi 
ko‘rsatilgan bo‘lishi, shuningdek, o‘lchov birligi ham berilgan bo‘lishi 
lozim. Har bir statistik jadvalning egasi va kesimi mavjuddir. 
Har xil ko‘rsatkichlarda ifodalanadigan statistik to‘plamlar jadvalning 
egasi, o‘rganilayotgan to‘plamlarni ifodalovchi ko‘rsatkichlar esa 
jadvalning kesimi hisoblanadi. Jadvalning egasi odatda, jadvalning chap 
qismida, kesimi esa ung tomonida bo‘ladi. 
Temir yo‘l transportida tashilgan yuklarning tahlilini o‘tkazishda 
1.1.1.-jadvalda berilgan shartli raqamlar misolida analitik guruhlashni 
ko‘rishimiz mumkin.
Keltirilgan 1.1.1-jadval ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, hisobot 
davrida (1-chorakda) jami bajargan ish, ya’ni netto yuk tashish ko‘rsatkichi 
5036 mln. tonna-kmni tashkil etdi. Shu davrda ishlab chiqarish xarajatlari 
esa 184065,3 mln. so‘mni tashkil etdi. Boshlang‘ich yakuniy operatsilariga 
ketgan jami xarajatlar 43472,9 mln.so‘mda ifodalangan. 
8


1.1.1-jadval 
Hisobot yil 1 choraqida «O‘zbekiston temir yo‘llari» AJ yuk toifalari bo‘yicha ishlab 
chiqarilgan xarajatlarini taqsimlanishi* 
Yuk toifasi
Tonna-
kilometr 
netto, 
mln 
Boshlang‘ich-yaku-
niy operatsiyalaridan
tashqari ishlab 
chiqarish xarajatlari 
Boshlang‘ich-
yakuniy 
operatsiyalariga 
xarajatlar 
Jami
Tosh ko’mir 
110,9 
4052,4 
3940,5 
7993,0 
Koks 1,6 
58,6 
13,7 
72,3 
Neft mahsulotlari
1146,6 
41905,3 
9116,5 
51021,8 
Ruda 194,1 
7094,3 
3268,3 
10362,5 
Qora metallar 
302,8 
11067,1 
941,7 
12008,8 
O‘rmon-yog‘och mahsulotlari
222,3 
8126,5 
745,8 
8872,3 
Qurilish mahsulotlari
559,3 
20443,1 
3947,2 
24390,2 
Mineral o‘g‘itlar 
399,9 
14617,5 
2998,5 
17615,9 
Non mahsulotlari
234,7 
8578,8 
1268,9 
9847,7 
Sement 281,8 
10299,7 
2693,8 
12993,5 
Sanoat xomashyo
135,8 
4962,2 
2824,5 
7786,7 
Paxta 185,7 
6787,1 
302,8 
7089,9 
Boshqa yuklar 
1260,6 
46072,7 
11410,7 
57483,4 
Hammasi
5036,2 
184065,3 
43472,9 
227538,1 
*Manba: “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ statistik hisobot ma’lumotlari 

Download 1.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   100




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling