S. M. Sultanova, E. V. Krivoruchko, G. T. Zakirova, A. A. Baymatov temir yo‘l transporti statistikasi

10. Qo‘l yuki aylanmasi, qo‘l yuki massasini tashish masofasiga nima 
qilish bilan aniqlanadi?
a) qo‘shish; 
b) ayrish; 
c) *ko‘paytirish; 
d) soddalashtirish. 
62

---

5-bob. Foydalanish statistikasi. lokomativlardan foydalanish 
statistikasi 
5.1. Foydalanish statistikasining predmeti, vazifalari va mazmuni 
Foydalanish statistikaning asosiy vazifasi, tashish jarayonida imkoni-
yati boricha kam harakatlanuvchi tarkiblarni ishlatilishidir. Bu vazifani 
yechish uchun harakatlanuvchi tarkiblarning mavjud parkini ko‘p quv-vatli 
va tezyurar lokomotivlarni ishga tushirish, foydalanishdagi mavjud 
parkidan samarali foydalanish imkoniyatlarini yaratishdan iborat.
Kuzatish obyekti bo‘lib, lokomotivlar, motorvagon va vagonlarning 
mavjud parkining ishlovchi qismi hisoblanadi. Kuzatish birligi 
lokomotivlar, vagonlar, elektro-dizel seksiyalari hisoblanadi. 
O‘lchov birligi esa lokomotiv-soat, soat va tonna-km hisoblanadi.
Hisobga olish belgilari quyidagilar: 
− tortish turi; 
− harakat turi; 
− vagon turi va uning foydalanish holati, yuk og‘irligi va vagon tara 
og‘irligi; 
− poyezdagi vagonlar soni, poyezd-netto va poyezd-brutto og‘irligi, 
ishlov turi va ishlovsiz turi: 
− bekor turish turi, poyezd uchastkalarning uzunligi, peregon uzunligi va 
h.k.
Harakatlanuvchi tarkiblar ishini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlar: 
− yuk aylanmasi (brutto va netto) 
− foydalanish netto yuk aylanmasi- yukni haqiqiy bosib o‘tgan maso-
fasini hisobga olgan holda ish hajmini tavsiflaydi. Uning miqdori «DU-
3» hujjat shaklidan olinadi va quyidagicha hisoblanadi: 
∑
)
(
PL
n 
=
∑
Q
n
·S 
bunda 
∑
)
(
PL
n
-netto yuk aylanmasi;
Q
n
- poyezd netto og‘irligi;
S – uchastkadagi poyezd bosib o’tgan masofasi;
l
P
q
∑
≠
∑
)
(
PL
n 
Bu yerda: 
l
P
q
∑
-tarif yuk aylanmasi.
Tarif yuk aylanmasi ko‘rsatkichi va netto yuk aylanma ko‘rsatkichi bir- 
biridan farqlanadi.
Teng bo‘lmaslik sabablari: 
1. Hisoblash usuli. Tarif yuk aylanmasida bekatlar o‘rtasida masofa eng 
qisqa miqdorda olinadi. Netto yuk aylanmasida esa haqiqiy bosib 
o‘tilgan masofa miqdori olinadi. 
63

---

2. Hisobga olish fursati bo‘yicha netto yuk aylanma (
∑
n
PL)
(
) ko‘rsatki-
chi tashish jarayonining oxirgi fursatiga qarab hisoblanadi. Tarif yuk 
aylanmasi (
l
P
q
∑
) ko‘rsatkichi esa jo‘natish fursatida hisoblanadi. 
3. Hisoblash o‘lchami bo‘yicha ΣP
q
L to‘liq taxminan 1km hisoblanadi, 
netto yuk aylanmasi
∑
)
(PL
n
esa taxminan 0,1 kmgacha hisoblanadi. 
Brutto yuk aylanmasi ko‘rsatkichi. Bu ko‘rsatkich asosan, poyezd 
tortishi uchun yoqilg‘i, energiya resurslarini me’yoriy xarajatlarini hi-
soblashda hamda lokomotiv deposida bajargan ish hajmiga qarab hisob-
lanadi. Brutto yuk aylanmasi ko‘rsatkichi asosida o‘rtacha brutto zichligi 
hisoblanadi va bu ko‘rsatkichga qarab temir yo‘lning ta’minlash muddati 
aniqlanadi.
∑
)
(PL
b
q
∑
Q
b*
S 
Bunda: Qb-poyezd brutto og‘irligi; 
S- masofasi. 
Harakatlanuvchi tarkibning bosib o‘tgan masofasi ko‘rstkichlarning 
tuzilmaviy tarkibi 5.1.1-chizmada keltirilgan.