S. M. Sultanova, E. V. Krivoruchko, G. T. Zakirova, A. A. Baymatov temir yo‘l transporti statistikasi

W
WT
T
W
T
W
T
W
Ikkinchi omilning ta’sirini o‘rganish uchun birinchi omil o‘zgarmas 
holda olinadi. Tarkibiy siljish indeksi: 
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
=
÷
=
÷
0
1
0
0
T
0
T
0
T
0
1
1
0
0
0
0
1
1
0
d
d
W
d
T
T
=
Iw(dT)
W
d
W
dT
dT
W
T
W
T
W
T
. 
Doimiy tarkibli va tarkibi siljish indekslari o‘zgaruvchan tarkibli 
indeksning hosilalari bo‘lganligi uchun, ular orasida quyidagi bog‘liqlik 
mavjud: 
)
(
W
W
W
I
I
=
I
dT
÷
. 
Yuqorida ko‘rib chiqilgan, turli xil usulda hisoblangan doimiy tarkibli 
indekslar natijalari turli xil bo‘ladi: 
∑
∑
=
0
1
T
0
T
1
d
d
W
w
I
W
. 
Bu ikkala usulda hisoblangan indekslarga indekslashtirilayotgan 
ko‘rsatkich turli xil o‘zgarmas «soizmeritel»da olingan: 
birinchi indeksga o‘zgarmas mahsulot salmog‘i - (dq);
ikkinchi indeksga o‘zgarmas sarf qilingan vaqt salmog‘i - (dT). 
Tarkibiy siljish indekslari ham shu ikki usulda yuqorida ko‘rgan 
sababga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Har xil sarf birliklariga nisbatan 
118

---

hisoblangan mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi bog‘liqlik. 
Mehnat sarfi birligi kishi/soat, kishi/kun, kishi/oy va kishi/yil demakdir. 
Demak, mehnat unumdorligining darajasi: o‘rtacha soatlik, o‘rtacha kunlik, 
o‘rtacha oylik, o‘rtacha yillik va hokazo bo‘lishi mumkin. 
Mehnat unumdorligini bir qancha mehnat sarfi birliklariga hisoblash 
mehnat unumdorligini o‘rganish jarayonini boyitadi va mehnat unumdor-
ligining o‘zgarishiga ish vaqtidan foydalanish darajasi ta’sirini ko‘rsatib 
beradi. 
Mehnat unumdorligi statistikasining eng muhim vazifalaridan biri meh-
nat unumdorligini oshirish rezerv va imkoniyatlarini ochib berishdan 
iborat. 
Mehnat unumdorligi rezervlari – bu mahsulot ishlab chiqarish va xiz-
mat ko‘rsatish sohalarini yanada yaxshilashning u yoki bu omili hisobiga 
foydalanilmagan imkoniyatlarining yig‘indisidir. Ular butun iqtisodiyot 
yoki tarmoq va sohalardagi hamda korxona ichidagi rezervlardan iborat. 
Mehnat unumdorligini oshirishdagi korxona yoki firma ichidagi 
rezervlarni o‘rganish va ulardan oqilona foydalanish bozor iqtisodiyoti 
sharoitida juda muhimdir. Shuning uchun korxona ichidagi rezervlarni 
quyidagilarga ajratamiz. 
a) Mexanizatsiyalashtirish, avtomatlashtirish, yangi texnologiya va nau 
xaularni
ishlab chiqarishga tadbiq qilish; 
b) eskirgan texnika va asbob uskunalarni yangilash, ularni modernizatsiya 
qilish;
c) tovar va xizmatlarni xaridorlar talabiga mos holda ishlab chiqarish; 
d) ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarishni takomillashtirish.
Yuqorida qayd etilgan omillar jahon miqyosida yuz berayotgan 
moliyaviy iqtisodiy inqiroz sharoitida, ularning ahamiyati yanada ortdi. 
Mehnat unumdorligi darajasi ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini 
ifodalovchi eng muhim ko‘rsatkich hisoblanadi, u to‘g‘ri va teskari ko‘r-
satkichlar yordamida baholanadi. To‘g‘ri mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi 
– vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini ifodalaydi. Teskari 
mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi, mehnat talabchanligi – mahsulot birligi-
ga sarf etilgan ish vaqti birligini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkichlar orasida 
teskari bog‘liqlik mavjud.