S. N. Yuldashev, X. M. Ibragimova, B. X. Fayziev mehnatni tashkil etish va

1.2 Mehnatni ilmiy tashkil etish va uning unumdorligi
Mehnat unumdorligi kishilarning ishlab chiqarish faoliyatining
samaradorligini, mahsuldorligini ko’rsatadi. Mehnat unumdorligi vaqt mobaynida
ishchilar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot soni bilan belgilanadi. U ishlab
chiqarilgan mahsulot soni V ni shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan
vaqt T ga nisbati bilan aniqlanadi:
T
V
M
u
=
Mehnat unumdorligi kishi soat, kishi kun, kishi oy kabi vaqt oraliqlari uchun
hisoblanadi. Demak, mehnat unumdorligining o’sishi mahsulot birligini ishlab
chiqarishga ketgan mehnat sarfining kamayishi, har bir xodimning ko’proq
mahsulotni ishlab chiqarishini anglatadi. Engil sanoat korxonalarida mehnat

---

26
unumdorligini bitta ishlovchi uchun va bitta ishchi uchun aniqlanadi, ya’ni mehnat
unumdorligi jonli mehnat sarfi orqali aniqlanadi.
Ijtimoiy mehnat unumdorligi esa mahsulotni tayyorlovchi xodimlarning
bevosita mehnati jonli mehnat va ushbu mahsulotni ishlab chiqarish uchun
foydalanilgan gazlamalar, bezak materiallari, furnituralardan, ya’ni oldingi
mujassamlangan mehnatdan tashkil topadi. Shu tufayli ijtimoiy mehnat
unumdorligining o’sishi jonli va mujassamlangan mehnat unumdorligining o’sishiga
bog’liq bo’ladi.
Bir korxonadagi ishchi va xodimlarning mehnat unumdorligi jonli mehnatda
o’z aksini topadi va mehnat unumdorligi darajasi vaqt mobaynida o’zgarib boradi.
Masalan bir ishchi yoki xodimning bir soatdagi mehnat unumdorligi darajasi shu
ishchi va xodimni bir kunlik mehnat unumdorligi darajasidan, u esa o’z navbatida bir
oylik mehnat unumdorligi darajasidan yuqori bo’ladi.
MU kishi/soat > MU kishi/kun > MU kishi/oy
Chunki bir soat mobaynida ishchi yoki xodim o’zining ish vaqtidan to’liq
foydalangan holda mehnat qiladi, ish qobiliyati yuqori bo’ladi. Smena va oy
davomida bo’ladigan har xil o’zgarishlar (xom ashyoni o’z vaqtida etib kelmasligi,
mashinalarning buzilishi va boshqalar) ishchini mehnat unumdorligi darajasining
pasayishiga olib keladi.
Mehnat unumdorligi natura birligida, qiymat birligida va shartli birliklarda
(mehnat sarfi orqali) o’lchanadi.
Mehnat unumdorligi natura birligida bir ishchi yoki xodim ishlab chiqargan
mahsulotning miqdori bilan aniqlanadi. Mehnat unumdorligi natura birligi - dona,
pm, juft kabi birliklarda aniqlanadi. Bunda jonli mehnat sarfini bildiruvchi kishi/soat,
kishi/kun, kishi/oy, kishi/yil ish vaqti birliklaridan foydalaniladi. Ammo
korxonalarning har xil turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishi natura ko’rsatkichlaridan
keng foydalanish imkonini bermaydi. Shuning uchun shartli natura usulidan
foydalaniladi. Bu usulda mehnat sarfi koeffitsienti orqali har xil turdagi mahsulot bir
tur o’lchovga keltiriladi. Bunda mahsulotning keng ommaviy turining mehnat sarfi
koeffitsienti birga teng qilib olinadi. Agar A assortimentini mehnat sarfi koeffitsienti

---

27
birga teng deb olinsa, B, V va boshqa turdagi assortimentlarni mehnat sarfi
koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi:
a
v
v
a
b
b
T
T
K
T
T
K
=
=
,
 va boshqalar.
Bunda: T
a
, T
b
, T
v
 - A, B, V tur assortimentlarining mehnat sarfi.
Mahsulotning mehnat sarfi bir dona mahsulot tayyorlash uchun sarflangan
vaqtni ko’rsatadi. Agar bir dona mahsulot ishlab chiqarish uchun 3 soat sarflansa,
mahsulotning mehnat sarfi 3 kishi soatga teng bo’ladi.
Mahsulotning mehnat sarfi normativ va haqiqiy soatlarda hisoblanadi.
Korxonada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdorining shu turdagi mahsulotlarni
ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt me’yoriga ko’paytirib shu mahsulot turi
bo’yicha texnologik mehnat sarfi aniqlanadi.
Mehnat sarfi mehnat unumdorligi bilan teskari bog’lanishda. Korxonalarda
ishlab chiqarish hajmini oshirishning asosiy omili bo’lgan mehnat unumdorligini
o’stirish uchun mahsulotning mehnat sarfi kamaytiriladi.
Mehnat unumdorligini hisoblashning qiymat usuli keng tarqalgan bo’lib, bunda
ishlab chiqarilayotgan barcha turdagi mahsulotlar hajmi qiymat ko’rsatkichi so’mda
ifodalanadi. Qiymat ko’rsatkichi bo’lib mahsulotning ulgurji narxi, ishlov berishning
normativ qiymati, normativ sof mahsulot hisoblanadi.
Mahsulotning ulgurji narxda mujassamlangan oldingi mehnat va jonli mehnat
xarajatlarini o’z ichiga oladi, ya’ni korxonaning mehnat unumdorligining
o’zgarishiga materiallarning narxi bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Buyumlarning ulgurji bahosi asosiy va yordamchi materiallar qiymatini o’z
ichiga olishi tufayli ishlab chiqarilayotgan mahsulot assortimentining o’zgarishi
mahsulot hajmining o’zgarishiga, ya’ni xom ashyo turining o’zgarishi mahsulot
hajmining o’zgarishiga olib keladi. Shu sababli jonli mehnat sarfini aniq ifodalovchi
ko’rsatkich - ishlov berish normativ qiymatidan tikuvchilik korxonalarida keng
foydalanilmoqda.
Mehnat unumdorligining o’zgarishi fan-texnika yutuqlari, ilmiy texnika
taraqqiyoti bilan bevosita bog’liqdir. Ilmiy texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni

---

28
mexanizatsiyalashtirish, kompleks mexanizatsiyani qo’llash, avtomatlashtirish,
ximiyalashtirish, xom ashyo bazasini kengaytirish, yangi xom ashyo va
materiallardan foydalanish kabi bir qancha masalalarni o’z ichiga oladi[11].
Bu omillarni ishlab chiqarishga joriy etish natijasida mehnat unumdorligi
keskin va tezlikda oshadi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish korxonaning har bir imkoniyatlarini chuqur
o’rganish, ularni qidirib topish, ishlab chiqarishga keng joriy etishni vazifa qilib
qo’ymoqda, chunki chet el investitsiyalarini kiritish, yangi texnika-texnologiyani
qo’llash asosida assortiment turlarini kengaytirish, ularning sifatini yaxshilash,
xaridorgirligini oshirish, raqobatbardoshligini ta’minlash mumkin bo’ladi, lekin bu
tadbirlar katta kapital mablag’ talab qiladi.
Mehnat unumdorligini o’stirishda katta kapital mablag’ talab etmaydigan
tadbirlardan bo’lib mehnatni ilmiy tashkil qilish hisoblanadi. Mehnatni ilmiy tashkil
qilishning yo’nalishlari bo’yicha imkoniyatlarni izlash, ya’ni ishchilarning ish
vaqtidan unumli foydalanish, ishlab chiqarish quvvatlarini to’la ishga solish,
ishchilarning ish o’rinlarini oqilona tashkil qilish, mehnat sharoitlarini yaxshilash
hisobiga mehnat unumdorligini keskin oshirish mumkin.